کرونا، بهشت شداد و عجز بشریت/ گاهی به آسمان نگاه کن!

به‌رغم نگاه واقع‌گرایانه‌ای که این روزها ماجرای «کروناویروس»، از ما طلب می‌کند این گفتار به این بیماری از یک زاویه دیگر نیز می‌نگردو می خواهد بگوید: ‌گاهی به آسمان نگاه کن!

محمدباقر محسنی ساروی

برای موحّدان و کسانی‌ که اساطیر و داستان‌های پیشاتاریخی را می‌خوانند موضوعاتی چون «نمرود»، «بهشت شداد» و ماجرای «فرعون» که برخی در قرآن آمده و بعضی نیز در تورات و انجیل به اجمال یا به تفصیل، ناظر بر توهم کسب قدرت لایزالی است که برای پادشاهان ایجاد شد.

همان پادشاهان اما، که یادمان عظمت برخی از آنان هنوز هم پابرجاست، در مواجهه با یک «پشه» درماندند و با چنان سرعتی، تسلیم مرگ شدند که گویا هرگز از مادر زاده نشده بودند و تنها داستانی از آنان قرن‌هاست مایۀ عبرت نسل‌های بشری است.

به‌رغم نگاه واقع‌گرایانه‌ای که این روزها ماجرای «کروناویروس»، از ما طلب می‌کند این گفتار به این بیماری از یک زاویه دیگر نیز می‌نگردو می‌خواهد بگوید: گاهی به آسمان نگاه کن!

در آستانه دهه سوم از هزاره سوم و در شرایطی که بشر به تصور خود بر روی زمین، امر مجهولی ندارد و در کُراتِ دوردست، به دنبال کشفیات جدید است و اتفاقاً در این مسیر بسیار احساس قدرت می‌کند و به بیان عامیانه «هیچ خدایی را بنده نیست»، سر وکلۀ یک ویروس بسیار ریز، در کشور «چین»  پیدا می‌شود.

  در سایر کشورها مدتی او را مانند «سارس» و «مرس» چندان جدی نمی‌گیرند ولی او  کشتار می‌کند و ناگهان در کمتر از 15 روز در تمام دنیا منتشر و به بزرگترین «پندمیک» تاریخ تبدیل می‌شود و بیش از 160 کشور را آلوده می‌کند و زنگ‌های خطر را برای همه به صدا در می‌آورد.

تمام دانشمندان، بیولوژیست‌ها و لابراتوآرهای پزشکی دنیا از درمان آن عاجز می‌مانند و صراحتاً می‌گویند درمانی برای آن نمی‌شناسیم و به توصیه‌های پیش‌گیرانۀ غیردارویی از قبیل درخانه ماندن روی می‌آورند تا سرعت شیوع را کم کنند و زمان بخرند بلکه موفق به شکستن پوسته این غول ریزنقش با دارویی خاص شوند.

کرونا تنها سلامت دنیایی را که انسان بر آن خدایی می‌کند را تهدید نکرده بلکه اقتصاد و حتی مناسبات اجتماعی این دنیا را برهم ریخته و آسیب سنگینی بر نظم نوین، آوار کرده و زمینه‌ساز شرایطی در جهان شده که بشر نه مانند آن را دیده و نه می‌توانست تصور کند به سادگی مقهور و بازیچه ویروسی عجیب شود.

   «رامسس دوم» در اوج قدرت و در روزهایی که تمام نوباوگان پسر را می‌کشت تا قصاص پیش از جنایت کند و خطر را در نطفه خفه سازد، هرگز تصور این را نداشت که روزگاری توسط همان کودک خردسالی که «آسیه» چندروز پیشتر، از نیل گرفته بود- نابود خواهد شد یا «نمرود» با آن قدرت فائقه‌اش هرگز فکر نمی‌کرد که با ورود پشه‌ای به مجرای بینی، مضحکه خاص و عام در تمام تاریخ شود و با تحقیر کننده‌ترین نوعِ مرگ، بمیرد.

نمی‌خواهم بگویم خدای بزرگ که رحمان و رحیم است، برای بشر غافل در قرن بیست و یکم، عذابی فرستاد اما می‌‎خواهم بگویم بشریت غافل و مغرور، که حرمت بندگی از یاد بُرد، باید روی‌کرد و جهان‌بینی خود را تغییر دهد و این عجزی که دامنگیرش شده را به کلاس درس خداشناسی ارتقا دهد و همان‌طوری که توصیه‌های پزشکی را رعایت می‌کند، در خانه می‌ماند و در آزمایشگاه‌ها به دنبال راهی برای برون‌رفتن از این بحران و کشف دارو برای درمان کرونا است.

به موازات آن باید قدری تأمل کند و به این حقیقت ایمان بیاورد که هر که باشد و به هر جایی که برسد، «درمقایسه با قدرت فائقه خداوند، توانی ندارد».

کروناویروس با همه دردسرهایش، درس بزرگی هم برای انسان دارد، در دورانی که برخی آشکارا نوشتند و گفتند «خدا مرده است». در دورانی که بشر با تکیه بر دانش خود، احساس می‌کند نیازی به خدا ندارد و برای همه مشکلاتش، نسخه آماده دارد.

تفرعن هزاره سوم از تفرعن دوران باستان خطرناک‌تر است و تعداد فرعون‌ها و نمرودها در این هزاره از دوران باستان بیشتر است.

ما امیدواریم بشر، این روزها که عجز خود را دید، به موازات تلاشی که برای یافتن درمان قطعی برای این بیماری می‌کند، اندکی هم با خود فکر کند شاید به این نکته برسد که باید گاهی به آسمان نگاه کرد چون نه تنها، پس از مرگ بلکه در تمام دوران زندگی نیز ما به توجه خدا نیاز داریم.

---------------------------------------------------------

* بخش دوم تیتر (گاهی به آسمان نگاه کن) برگرفته از نام فیلمی ساختۀ کمال تبریزی. (‌نام فیلم البته برگرفته از یک شعر است).

لینک کوتاه: asriran.com/0031bo

بحران کرونا؛ بازگشت بشر به وضع طبیعی "هابز"!

شیوع جهانی ویروس کرونا منجر به شکل‌گیری رفتارهایی نسبتا یکسان و نگران کننده در بسیاری از جوامع شده است؛ رفتارهایی که پیش از این از انسان مدرن چندان متصور نبود.

سام سکوتی بداغ

برخی تحلیل‌گران به درستی شیوع جهانی  ویروس "کرونا" را نقطه عطفی در تاریخ زندگی بشر می‌دانند و  پس از "پاندمی" این ویروس در جهان، دنیا را به 2 دوره "پسا و پیشا" کرونا تقسیم کرده‌اند.

این ویروس منجر به شکل‌گیری رفتارهایی نسبتا یکسان و نگران کننده در بسیاری از جوامع شده است؛ رفتارهایی که پیش از این از  انسان مدرن چندان  متصور نبود و در برخی از جوامع به شگل‌گیری دوگانه دانش و مذهب هم منجر شده است!

با شیوع این ویروس در چین و برخورد نظامی دولت در اجرای کامل قرنطینه، اگر چه دولت موفق شد در سریع‌ترین زمان ممکن، "اپیدمی" را مهار و  مدیریت کند اما  ویدئوهایی از معابر و اماکن عمومی چین نشان می‌داد برخی از شهروندان غیر مسئول چینی سعی در اشاعه عمدی این ویروس دارند، در کشور ما هم از زمان فراگیر شدن این ویروس کشف انبارهای ماسک و مواد ضد عفونی کننده یا گران‌تر شدن یکباره برخی اقلام مورد نیاز، نشان از چالشی اخلاقی( morality) می‌داد اما در ادامه مسیر بویژه در کشور ایران، شکل‌گیری گروه‌های مردمی و همکاری با کادر درمانی تصور وضع طبیعی " توماس هابز" (فیلسوف سیاسی قرن هفدهم بریتانیا که جمله معروفی دارد: انسان گرگ انسان است.) در ایران  را منتفی کرد و شکلی متعالی از یک "آنارشیسم وطنی" را تصویر کرد.

اخلاق در علم سیاست علاوه بر معنای فوق‌الذکر به معیارها و کدهای اداره جامعه هم ترجمه می‌شود که نمونه بارز آن اخلاق قدرت در اندیشه‌های "ماکیاول" است که اگر چه چندان با جنس اخلاقی موعظه‌گرانه نسبتی ندارد اما برای حفظ سازمانِ اقتدار، بیشتر به کار شهریاران می‌آید.

 توماس هابز فیلسوف انگلیسی قائل به جنگ همگان بر علیه همگان بود و جمله "انسان گرگ انسان است" او یکی از پر تکرار ترین جملات اندیشکده‌های سیاست جهان است که کتاب‌ها و مقالات متعددی در رد و تأیید آن به چاپ رسیده‌اند و پُربیراه نیست اگر بگوییم نقطه عطف  دانش اندیشه سیاسی هابز است که با زایش سنت "قرارداد" که آنهم پاسخی به وضع طبیعی هابز بود، نقشی همچون کرونا در تقسیم زمانی علم سیاست داشت.

پیش از "جان لاک" و  "ژان ژاک روسو" اندیشه حاکم  در نسبت آغازین برخورد ما و دیگری این بود که اگر هر دوی ما  خواهان چیز واحدی بودیم، یگانه تکنیک حل منازعه حذف دیگری یا قید و افسار زدن به دیگری  برای رسیدن به هدف بود و این وضعیت چه در سطح کلان و دعوای مرزی کشورها و چه در روابط اجتماعی حاکم بود تا اینکه لاک به جای خشونت ذاتی انسان‌ها، عقل و صبر را ذاتی انسان معرفی کرد و با تبدیل انسان بربر  و ورود آنها به یک قرارداد اجتماعی، دست دادن‌های روزمره ما را از اطمینان از مسلح نبودن به دوستی و همکاری تغییر وضعیت داد.

 سنت قرارداد پس از جان لاک در اندیشه‌های روسو وَرز بیشتری خورد و در جهان مدرن دایر مدار تشکیل دولت ـ ملت‌های قرون اخیر گشت و منجر به تشکیل اتحادیه‌ها و سازمان‌های همکاری منطقه‌ای‌‌ و شاید بهترین نمونه آن "اتحادیه اروپا" بود که با همگرایی اکثریت کشورهای اروپایی سازمان یافت، اما امروزه شاهد هستیم که در اولین بحران جدی پایه‌های این سازمان شل شده‌اند و نه فقط مردم بلکه دولت‌های متحد هم چندان وقعی به توافق نامه‌های بین‌المللی و حتی همکاری‌های درون اتحادیه‌ای خود ندارند!

موضوع توقیف  ماسک‌های ارسالی که در گمرکات کشورها ضبط می‌شوند  و یا سرقت محموله‌های مورد نیاز مردم و بیمارستان‌ها در کشورهای مختلف از جمله کشورهای عضو اتحادیه اروپا زنگ خطری است که به صدا در آمده است و اگر بحران ادامه پیدا کند باید با چشمانی باز صف‌های طولانی‌تر خرید اسلحه در آمریکا و پاره شدن سندهای همکاری بین‌المللی و منطقه‌ای بیشتری را  نظاره گر باشیم!

---

بیشتر بخوانید:

کرونا در جهان (عکس)

ایتالیا غرق در تابوت: برگزاری مراسم عزاداری، ممنوع/ گورستان‌های شمال ایتالیا جا ندارند

"ماسک قاپی" متحدان اروپایی از ایتالیا

بحران کرونا و تحسین " مشت آهنین چینی"

لینک کوتاه: asriran.com/0031T6

« ترازوی رنج و معنا » چگونه عمل می کند؟

« ترازوی رنج و معنا » چگونه عمل می کند؟

بپذیریم که رنج از بین نمی رود بلکه از شکلی به شکلی دیگر در می آید. خودمان را در نظر بگیریم؛ مدام از رنجی به دردی دیگر منتقل شده ایم و این روند، همچنان ادامه دارد. همه همین گونه اند ولو این که بروز ندهند. حتی ممکن است، کسی رنجی داشته باشد که از نظر شما رنج نیست ولی برای او بسیار دردناک است.

---

سواد زندگی؛ توسعه توانمندی های فردی / جعفر محمدی - "رنج" بخش جدایی ناپذیر زندگی انسان هاست.

در این باره نکات زیر را در زندگی مان لحاظ کنیم تا زندگی بهتری داشته باشیم:

1 - یادمان نرود که زندگی هیچ انسانی، عاری از رنج نیست؛ تاکید می کنم هیچ انسانی. به لحاظ روان شناسی، عمومیت رنج، تحمل آن را آسان تر می کند.
یک مثال ساده: اگر هواپیمایی سقوط کند و تنها قربانی آن یکی از اعضای خانواده ما باشد، درد بیشتری را تحمل خواهیم کرد ولی اگر همه 100 سرنشین آن کشته شوند، کمتر درد خواهیم کشید.

حالا اگر به این باور برسیم که "رنج" همزاد بشر است و همه ما دچار درد، رنج و مشکل هستیم و فقط نوع رنج هایمان با هم متفاوت است، راحت تر می توانیم با چالش های زندگی مان کنار بیاییم. پس همیشه یادمان باشد که ما تنها کسی نیستیم که رنج و مشکل داریم.

2 - بپذیریم که رنج از بین نمی رود بلکه از شکلی به شکلی دیگر در می آید.
یک مثال ساده: مشکل دانش آموز امتحان است، از امتحان که عبور می کند، کنکور برایش دغدغه است و فکر می کند اگر از کنکور قبول شود، خوشبخت ترین انسان است، بعد از آن پاس کردن واحدها و گرفتن لیسانس می شود رنج مستمر او به هوای این که فارغ التحصیلی، او را سعادتمند می کند و سپس درد اشتغال، رنج کار و دستمزد و انتظار برای بازنشستگی و ... .

خودمان را در نظر بگیریم؛ مدام از رنجی به دردی دیگر منتقل شده ایم و این روند، همچنان ادامه دارد. همه همین گونه اند ولو این که بروز ندهند. حتی ممکن است، کسی رنجی داشته باشد که از نظر شما رنج نیست ولی برای او بسیار دردناک است.

وقتی بپذیریم که رنج، بخشی دائمی از زندگی ماست و همیشه رنج و نگرانی - بزرگ یا کوچک - در زندگی وجود دارد، کنار آمدن با آن راحت تر می شود. در این باور، رنج، چیزی زائد و تحمیلی نیست، بلکه یک همراه همیشگی است که باید آن را پذیرفت و همراهش زندگی کرد.

البته معنای این گزاره، تلاش نکردن برای از بین بردن رنج ها و مشکلات نیست. ما همیشه در حال مبارزه با مشکلات هستیم و باید هم این کار را بکنیم ولی بدانیم که مشکلات و رنج های بعدی در راه اند.

3 - اما مهم تر از دو نکته بالا ، اصل مطلب این است که برای همراهی بهتر با رنج، بهترین و کارآمدترین راه، دادن "معنا" به آن است. در مواجهه با رنج، اگر به خود رنج بپردازیم، رنج مان مضاعف می شود. اما اگر فراتر از رنج برویم و معنایی به آن بدهیم، راحت تر می توانیم با آن زندگی کنیم.

چند مثال ساده:  پدر و مادری درگیر رنج بزرگ کردن فرزند بیمار خود هستند،  فراتر از رنج بیماری به این بیندیشند که در حال نجات زندگی یک انسان و تربیت یک عضو مفید برای جامعه هستند،
کسی که در راه دفاع از آرمان و وطن اش به اسارت رفته به جای درگیری ذهنی با اصل اسارت، به آن معنا دهد که دارد در راه آرمان و وطن مقاومت می کند،
کسی به رنج بی پولی اش این معنا را بدهد که نمی خواهد شرافت انسانی اش را درگیر کسب مال ناحق کند،
دانشجویی درد غربت و سختی تحصیل را این گونه معنا کند که فردایی روشن در انتظارش هست،
روزنامه نگاری سختی ها و فشارهایی که به او وارد می شود را این گونه معنا ببخشد که من دارم برای افزایش آگاهی مردم کشورم تلاش می کنم و ...

یک بار شنیدم که یک قاضی، روزنامه نگاری را محکوم کرده بوده بود به رونویسی از یک کتاب قطور. برای آن روزنامه نگار رونویسی از کتابی که دوستش نداشت، طاقت فرسا بود. پیشنهادی که دادم این بود: این رونویسی را تبدیل کن به تمرین خوش خطی. یعنی این معنا را به کارت بده که داری تمرین خط می کنی نه این که در حال اجرای حکم دادگاه هستی. د راین صورت راحت تر با آن کنار می آیی و در آخر نیز بهره ای می بری.

روان شناسان می گویند معنا بخشی به رنج ها، به طور فوق العاده ای کارآمدی و رضایتمندی انسان ها از زندگی را افزایش می دهد. یکی از کارکردهای ادیان نیز همین است. دین ها می کوشند برای هر اتفاقی در زندگی پیروان شان، معنایی تعریف کنند. مثلاً اگر فرزند کسی از دنیا برود، دین به او می گوید که فرزندت امانت خدا بود که به او پس دادی و الان در معرض آزمایش الهی هستی و اجر خواهی داشت. کسی که به چنین گزاره ای باور داشته باشد، راحت تر می تواند با فقدان فرزندش کنار بیاید تا کسی که فقط به مرگ فرزندش - بی هیچ معنایی - می اندیشد.

بنابراین، فارغ از هرگونه ایدئولوژی و باوری که داریم، بهتر است هر رنجی که بر ما وارد می شود را معنادار کنیم.

نکته اساسی این است که هر اندازه بتوانیم معنایی (البته که معنای واقعی) که تعریف می کنیم "بزرگ تر از رنج مان" باشد، بهتر زندگی می کنیم .
یک ترازو را در نظر بگیرید که در یک کفه آن، رنج و مشکل تان قرار دارد و در کفه دیگر، معنایی که به آن داده اید. اگر رنج تان بزگ تر از معنایتان باشد، عذاب بیشتری می کشید و آن را تحمل می کنید ولی اگر کفه معنا سنگین تر باشد، درد کمتری دارید و به جای تحمل رنج، با آن همراهی می کنید. بدیهی است که انسان عاقل، بین "عذاب و تحمل" و "درد کمتر و همراهی"، دومی را می پذیرد چرا که حاصل اولی، فرسودگی تدریجی است و نتیجه دومی، پختگی و تعالی مستمر.
زندگی انسان های بزرگ و تاریخ ساز نیز همواره آکنده بود از رنج های پرمعنا. اگر گاندی و ماندلا در هند و آفریقای جنوبی، معنایی برای رنج ها و زندان های خود نداشتند، آیا می توانستند آن حجم انبوه درد را تحمل کنند، کشورشان را نجات دهند و اینک نامی بزرگ در تاریخ داشته باشند؟

پس: از رنج فرار نکنید که نمی توانید، بدان معنا دهید که می توانید. این، مدیریت رنج است در "سیاره رنج".

__________________________

بیشتر بخوانید:

* اصرار بر حال خوب همیشه خوب نیست؛ حال بدمان را بپذیریم

* چگونه با تنفسِ شکمی حال بهتری داشته باشیم و بیشتر زندگی کنیم؟ (+روش تمرین و تثبیت)

* متوقف کردن مکالمه ذهنی: عمل‌کردن بدون چشمداشت

معرفی کوتاه کتاب "عصر حیرت" از آقای مهدی نصیری

1- مقدمه واحد برای نوشتارها، مباحث و مطالب معرفتی

---

عصر حیرت (بحثی پیرامون امکان یا امتناع تحقق تمدن اسلامی در عصر غیبت و روزگار سیطره مدرنیته)

سه دیدگاه در باره حکومت و جامعه سازی در عصر غیبت در شیعه

الف: در شیعه سه دیدگاه در باره حکومت و جامعه سازی وتمدن سازی در عصر غیبت وجود دارد:

1.  دیدگاه قعود و پرهیز از تشکیل حکومت و طبعا تمدن سازی

2.  دیدگاه لزوم تلاش برای تشکیل حکومت و تمدن سازی  و امکان تمدن سازی در حد عالی یا نزدیک به عالی

3.  دیدگاه لزوم تلاش برای تشکیل حکومت و تمدن سازی اما در حد وسع و البته این وسع محدود است و نه تنها در حد عالی مقدور نیست بلکه (به طور میانگین) کمتر از  پنجاه درصد است. 

دیدگاه اول از نظر ما مردود است و ادله ای که در دفاع از این دیدگاه ارائه می شود ناتمام است.  و در پیوست اول کتاب  به بررسی  روایاتی که این دیدگاه در تایید خود ارائه می دهد، می پردازیم.

دیدگاه دوم نیز مورد نقد و ایراد است و در بر آورد توانایی های یک حکومت و نظام دینی برای تمدن سازی در عصر غیبت و دوران سیطره مدرنیته دچار اشکال جدی است.

دیدگاه سوم مورد تایید و دفاع ماست که در این بحث به ادله اثبات آن به اجمال اشاره می شود:

ب:  ادله دفاع از دیدگاه سوم:

مهمترین مانع تحقق تمدن تراز اسلام، غیبت امام معصوم علیه السلام است و به عبارت دیگر ارائه و اقامه مطلوب دین در گرو حضور و آن هم حضور مبسوط الید امام معصوم است. بنا بر این تحقق تمدن تراز اسلام در عصر غیبت عملی نیست و تنها نسبتی محدود از آن ممکن است.

تذکر: مقصودمان از جامعه و تمدن تراز دین، جامعه و تمدن عالی مهدوی نیست که هیچ کس مدعی تحقق آن در عصر غیبت نبوده و نیست بلکه تحقق مطلوب و مثلا هفتاد ـ هشتاد درصدی همین فقه و اسلام و تشیع موجود در دست علما و فقها و حوزه های علمیه است.

این ادله در چند فصل بیان می شود:

 فصل اول: نقش انحصاری حجت معصوم خداوند در ارائه و اقامه دین به نحو مطلوب

نقش حجت معصوم خداوند در هدایت انسانها و جوامع، انحصاری و بی بدیل بوده و غیبت آنها و یا عدم بسط ید آنها در شرایط حضور، موجب از هم گسیختگی و سرگردانی و مصیبت مادی و معنوی خواهد شد. به عبارت دیگر حجت معصوم عمود خیمه تشریع و رکن رکین هدایت است که غیبتش موجب انکسار و خم شدن خیمه هدایت خواهد شد.

 نتایج غیبت و عدم دسترسی به حجت معصوم خداوند به نص و تصریح روایات چنین است:

1. غیبت حجت معصوم موجب بروز خلل و منقصتی عظیم در دین و دنیای مردم است.

2. حجت از سوی خداوند بر مردم تمام نمی شود یعنی امر هدایت به کمال خودش نمی رسد تا حجت بر مردم تمام شود.

3. بیان صحیح شریعت متوقف شده و خداوند به درستی اطاعت و عبادت نخواهد شد.

4. جهان و جامعه و مردم جز به حضور امام معصوم اصلاح نمی شود.

5. امت بی پناه و یتیم می شود

از مجموع روایات و مباحث مطرح شده به روشنی در می یابیم که غیبت امام معصوم (که البته ناشی از سستی و جفای خود مردم بوده است) و عدم حاکمیت تمام عیار و مبسوط الید او موجب اختلال در نظام تشریع و هدایت مادی و معنوی و ارکان و اجزای تمدن بشری شده و بشریت را با وضعیتی به غایت بغرنج و تنگناها و بحران هایی عظیم مواجه می کند و اگر چه اصل ولایت فقیه و ضرورت مراجعه به فقها در عصر غیبت (که در یکی از فصول آینده به تفصیل به ادله و جایگاه مهم آن خواهیم پرداخت) و نیز میراث معرفتی و علمی دین که عبارت از قران و سنت است،  مانع از بن بست و بی هدایتی مطلق و سرگردانی کامل است اما در هر صورت سرگردانی و حیرت و تباهی در حد بالایی گریبان بشر را می گیرد و عرصه را بر مومنان تنگ می کند و از همین روست که عصر غیبت در روایات، عصر حیرت و فروبستگی اعلام شده است.

 فصل دوم: عصر غیبت، عصر حیرت

 روایات عدیده ای از عصر غیبت به عنوان عصر حیرت و سرگردانی و بی پناهی فکری و اعتقادی و آکنده از فتنه و تاریکی یاد کرده اند که شیعه و متدینین در شرایطی سخت و جانکاه قرار دارند و این دلیلی دیگر بر این ادعا است که عصر غیبت نمی تواند ظرف تحقق دولت و جامعه و تمدن تراز اسلام باشد و مراجعه به فقها در چنین عصری تنها مانع از سرگردانی مطلق و بلاتکلیفی و بن بست نظری و عملی  و تحقق احکام و ارزشهای دینی در حدی نسبی و محدود  است اما این قابلیت و ظرفیت و شانیت را ندارد که بتواند به تاسیس جامعه و دولت و تمدن تراز دین منجر شود.

ما در این فصل  حدود بیست روایت را که صریحا و یا تلویحا از عصر غیبت با عنوان عصر حیرت یاد کرده بودند، ذکر می کنیم و توضیح می دهیم.

ضمنا نظر چند تن از علمای بزرگ شیعه را نیز  از جمله نعمانی، مجلسی، سید بحرالعلوم، فاضل هندی و مقدس اردبیلی را که از عصر غیبت با عنوان عصر حیرت یاد کرده اند، نقل می کنیم.

 فصل سوم: عصر غیبت، عصر فروبستگی

 عصر غیبت، عصر فروبستگی است و به همین دلیل انتظار فرج در آن افضل الاعمال است و طبعا در عصر فروبستگی نمی توان  دولت و جامعه و تمدن تراز دین را محقق کرد. به عبارت دیگر اگر قرار بود جامعه تراز دین (حتی در حد هفتاد ـ هشتاد درصدی) هم محقق شود، انتظار فرج چه مفهومی داشت؟  فرج از چی و از  کدام کمبود و  مصیبت؟  در حالی که ما می توانیم جامعه و نظام مطلوب دینی را در حدی نسبتا عالی بسازیم!

 فصل چهارم: سقیفه، ضربه ای کاری و اساسی بر پیکر اسلام و زخمی التیام نیافتنی تا ظهور

دلیل دیگر بر عدم امکان تحقق تمدن تراز دین و اسلام در عصر  غیبت، مفاد روایاتی است که از سقیفه به عنوان فاجعه ای یاد کرده اند که چنان زخم عمیقی را  بر پیکره اسلام وارد کرد که این زخم تا ظهور بقیة الله اعظم  عجل الله تعالی فرجه الشریف، التیام پیدا نخواهد کرد و یا به تعبیر دیگر چنان کمر اسلام را خم کرد که جز با ظهور، دین خاتم کمر راست نخواهد کرد. روشن است با چنین نگرشی به سقیفه و نتایج و آثار آن نمی توان سخن از تحقق جامعه و تمدن تراز دین و تشیع در عصر غیبت گفت. 

 فصل پنجم: آخرالزمان، عصر ظلمت و تباهی

دهها روایت از آخرالزمان و دوره غیبت به خصوص هر چه از آغاز آن بیشتر فاصله می گیریم، تصویری در مجموع تیره و تاراز جهت دینی به خصوص (و حتی دنیایی)  حتی در باره شیعیان ارائه می شود. مثلا پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در روایتی سه مرحله را به ترتیب وقوع برای این دوره تعیین می کنند: 1. ترک امر به معروف و نهی از منکر (عصر بی اعتنایی به ارزشها) 2. امر به منکر و نهی از معروف (عصر ستیز با ارزشها) 3. منکر پنداشتن معروف و معروف پنداشتن منکر (عصر وارونگی ارزشها)

و مهمترین روایت در این موضوع روایت «یملا الله الارض قسطا و عدلا بعد ما ملئت ظلما و جورا» است: یعنی ظهور در شرایطی صورت می گیرد که جهان لبریز از تباهی و بی عدالتی و عدم توازن و تعادل است و حضرت حجت سلام الله علیه جهان این چنینی را لبریز از عدالت و هدایت و تعادل خواهند کرد.    

از مجموع این روایات در می یابیم که در چنین شرایطی اگر چه همچنان تکلیف برای اصلاح گری و تحقق عدالت در حد توان برای مومنین وجود دارد اما این  توان در حد و اندازه ای که به تحقق یک جامعه و تمدن تراز دین بیانجامد، نیست، زیرا اگر چنین بود باید دوره غیبت این گونه تیره و تار ترسیم نمی شد و یا لا اقل در روایاتی از استثنائاتی در این زمینه سخن گفته می شد. البته در روایات از برخی قیامهای مطلوب و ممدوح مانند قیام مردی از قم (که به احتمال قوی بر قیام امام خمینی و انقلاب اسلامی منطبق است) سخن گفته شده اما این بدان معنا نیست که این قیامها در تحقق جامعه تمدن تراز دین توفیق می یابند.

 فصل ششم: بروز اختلافات کلامی و فقهی و ... بین فقهای شیعه دلیلی روشن بر حیرت در عصر غیبت

 بروز اختلافات متعدد و جدی کلامی و فقهی و اصولی و تاریخی و حدیثی و ... بین علما و فقهای شیعه از همان آغاز غیبت کبری دلیلی دیگر بر حیرانی شیعه (و به نحو واضح و اولی غیر شیعه و غیر مسلمان) در عصر غیبت است. در عصر غیبت بین علما و فقهای شیعه بر سر بسیاری از مسائل دینی اختلاف نظرهایی عمیق و غیر قابل حل  وجود دارد و در دوران کنونی با ظهور مدرنیته و پیچیده تر شدن مسائل سیاسی و اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی و ... این اختلافها ابعاد گسترده تری یافته است.

این وضعیت بدان معناست که امکان یک تفاهم کلامی و فقهی و ...مطلوب بین علمای شیعه ـ که برای تحقق یک جامعه و تمدن تراز دین لازم و ضروری است ـ وجود ندارد و در بسیاری از موارد فتاوا و دیدگاههای فقها در زمره احکام ظاهری است و به اطمینان از انطباق آنها با احکام واقعی مورد نظر خداوند و شریعت نمی توان رسید. در حالی که تمدن تراز دین تنها در صورتی قابل تحقق است که از واقعی بودن احکام و قوانین مورد عمل لا اقل در حد بالایی مطمئن باشیم.

البته عمل به فتاوای فقها در عصر غیبت و لو آن که بعضا با احکام واقعی خداوند منطبق نباشد، تکلیف شرعی مومنان و مورد قبول و ثواب و پاداش خداوند است و به اصطلاح اصولی ، معذر است اما این که با عمل به چنین احکام و فتاوی ای تمدن تراز دین محقق شود، مورد انکار است.

  فصل هفتم: سیطره مدرنیته، مانعی مضاعف بر سر راه تحقق تمدن اسلامی در عصر غیبت

علاوه بر غیبت امام معصوم علیه السلام که مانع اساسی تحقق تمدن تراز اسلام است، باید به مانعی دیگر اشاره کنیم که مربوط به یک قرن اخیر است و آن ظهور و فراگیری و سیطره تمدن مدرن است.

مدرنیته منشا تحولات تمدنی ای در همه عرصه های علمی و تکنیکی و فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی و سیاسی بوده است که این تحولات عموما در تعارض با مبانی و ملاکات دینی است و به عنوان مانعی در برابر اجرای مطلوب و کامل بسیاری از احکام و ارزشهای دینی عمل می کنند. اگر ما واقعا به عمق و اقتضائات این تحولات اشراف داشته باشیم، در می یابیم که تا زمان سیطره و نفوذ گسترده این تمدن، نمی توان سخن از تحقق دولت و جامعه و تمدن دینی در حدی مطلوب و رضایت بخش گفت و باید به بسیاری از اقتضائات و تنگناهای حاصل از سیطره مدرنیته تن داد.

 فصل هشتم: عصر غیبت، عصر بلا تکلیفی و حیرانی مطلق و قعود نیست.

از انچه تاکنون گفتیم نباید چنین استنباط کرد که عصر غیبت و دوران کنونی، عصر بلاتکلیفی و حیرانی مطلق است و بنا بر این وظیفه اصلاح و عمل اصلاحی و انقلابی از مومنین ساقط است. ما در این فصل به ذکر روایاتی پرداختیم که سخن از تکلیف فی الجمله (نسبی و محدود) در عصر غیبت می گویند و مومنان را متوجه تکالیف فردی و اجتماعی شان در این عصر می کنند، اگر چه آنان قادر به تحقق مدینه فاضله دینی و جامعه تراز دین نیستند. 

همچنین در این فصل به بحث ضرورت تقلید و  مراجعه مومنین به فقهای واجد شرایط و  حاکمیت و ولایت فقیه در عصر غیبت می پردازیم که نائبان عام حجت معصوم و امام عصر علیه السلام  به شمار می روند و عهده دار ارائه و اقامه دین در حد توان و وسعشان هستند. 

در هر صورت، در هیچ شرایطی دلیلی برای بلاتکلیفی مطلق و قعود و بی مسئولیتی وجود ندارد و هر کسی و جامعه ای در حد وسعی که دارد (هر چند محدود و نسبی باشد) مکلف به اصلاح است. تکلیف در اسلام بر اساس صفر یا صد نیست بلکه عموما در بین این دو است و مسلمان و مومن به هر اندازه ای که توان اصلاح فردی و اجتماعی داشته باشد باید در همان مقیاس، اهل عمل و اصلاح و عنداللزوم اقدام انقلابی  می باشد.

 پیوستها:

پیوست اول: بررسی روایات نفی قیام قبل از ظهور

در این پیوست به بررسی و تحلیل روایاتی می پردازیم که عده ای از این روایات، قعود در عصر غیبت و مجاز نبودن تشکیل حکومت و حرکتهای انقلابی را برداشت کرده اند. در جمع بندی این روایات خواهیم گفت که این روایات ناظر به قیام هایی در عصر امامان بعد از امام حسین علیهم السلام بوده اند که رهبران آنها (که اغلب از سادات حسنی بودند) یا ادعای مهدویت داشتند و یا خود را امام بر حق می دانستند و یا قیامشان در شرایطی بوده که عقیم و فاقد دستاورد برای دین و تشیع بوده است.

این روایات در مقام بیان نفی هر گونه قیام و حرکت انقلابی برای اصلاح یا تشکیل حکومت در دوران غیبت تا ظهور حضرت حجت سلام الله علیه نیستند و بر اساس روایات عدیده دیگر وجود تکلیف به اصلاح و امر به معروف و نهی از منکر در حد وسع در عصر غیبت اثبات می شود.

 پیوست دوم: ظهور حضرت مهدی علیه السلام منوط به تحقق جامعه و تمدن تراز دین نیست.

زمینه سازی برای ظهور بدین معنا نیست که باید قبل از ظهور، جامعه و تمدن دینی به میزانی مطلوب محقق شود تا امر ظهور حضرت علیه السلام محقق شود. از مجموع روایاتی که در باره مهدویت است چنین امری استنباط نمی شود و آنچه به عنوان مقدمه و زمینه برای ظهور در برخی روایات مطرح می باشد، رسیدن زمان این واقعه بر اساس تقدیر الهی و  وجود سیصد و سیزده تن یاران اصلی حضرت و یاران و لشکریانی از خراسان و یمن است که علی القاعده محصول جریان دینی و انقلابی تشیع است و با ظهور علامت قطعی خروج سفیانی به امام مهدی علیه السلام می پیوندند.

البته این بدان معنا نیست که تلاش برای تحقق احکام و جامعه سازی دینی در حد توان قبل از ظهور، ممنوع و غیر مجاز و یا بی حاصل است بلکه آنچه مورد تردید و نفی است ملازمه داشتن و موقوف بودن ظهور بر امر تمدن سازی است.

 پیوست سوم: فواید و نتایج این بحث

اگر ما در جمهوری اسلامی مدعی میزانی از تحقق احکام الله و آرمانهای دینی شویم که به دلایلی این مقدار ممکن و مقدور نباشد، مشکلات زیر را به بار می آورد:

1. مردم همیشه از نظام ناراضی خواهند بود و بین شعار و عمل دوگانگی می بینند.

2. نظام، بار و تکلیفی را بر دوش خود می گذارد که واقعا تکلیف او نیست و شاید این خود مانعی برای تحقق آن بخشی از آرمانها می شود که تکلیف نظام است و امکان تحقق آن وجود دارد.

3. مردم بسیاری از ناکامی ها را به پای دین و حکومت دینی خواهند گذاشت و نه مشکلات اساسی و ساختاری که یک نظام دینی در عصر غیبت و روزگار سیطره مدرنیته با آن روبروست.

4. وقتی قادر به آنچه شعارش را از تحقق آرمانها و احکام دینی می دهیم نباشیم، دو جریان می توانند قوت بگیرند:

 الف: جریان سکولاریسم که اساسا اعتقاد به حضور دین در سیاست و اداره اجتماع ندارد. اینان ناکامی ها را به حساب اصل دین و حکومت دینی خواهند گذاشت و نه به حساب تنگناهای صعب و سخت و یا غیر قابل حلی که دین و حکومت دینی در عصر غیبت و روزگار کنونی با آن مواجه است

ب: جریانی که اساسا هر گونه حرکت انقلابی و دینی را برای تشکیل حکومت در عصر غیبت تخطئه می کند و فرمان به قعود و انفعال محض در برابر حکومتهای جور می دهد.

ـ ضمنا این دیدگاه می تواند برای برنامه ریزی و پیشبرد امور کشور و عبور از تنگناها در جایی که بین یک برنامه و تصمیم ضروری و یا مفید و واجد مصلحت برای نظام و کشور با حکمی از احکام دینی تعارض وجود داشته باشد، بسیار راهگشا باشد.

ـ پذیرش و به رسمیت شناختن نوعی تکثر فکری و نظری در دایره تشیع در ابعاد گوناگون کلامی و فقهی و همه علوم دینی از دیگر نتایج این بحث است. در سایه این بحث، جامعه علمی  شیعه سرشار از سعه صدر و تحمل و رواداری نسبت به خود خواهد شد. و البته این تساهل و رواداری،  در عرصه عمل و رفتار و تعامل در مواردی می تواند شامل حال نحله ها و مذاهب و ادیان غیر معاند و غیر مهاجم و غیر استعماری نیز شود.

ـ فایده مهم دیگر: همه می دانیم که یکی از مهمترین وظایف شیعه در عصر غیبت، انتظار فرج و دعا برای تعجیل در فرج است. این آرمان را وقتی با همه گوشت و پوستمان حس می کنیم که به برخی از تنگناها و گرفتاریها برای تحقق یک مدینه فاضله دینی و شیعی وقوف داشته باشیم. اگر بر این باور باشیم که همه چیز روبراه است و امکان تحقق عالی احکام الله در عصر غیبت وجود دارد، آن وقت چه ضرورتی برای انتظاری وجود دارد که امام رضا علیه السلام می فرماید: فتوقعوا الفرج صباحا و مساء (صبح و شام منتظر فرج باشید.)

و نتایج دیگری که تشریح آن در این مختصر نمی گنجد.

 پیوست چهارم: طرح چند سئوال و اشکال و پاسخ آنها

 1. تفاوت این دیدگاه با سکولاریسم چیست؟

سئوالی که از طرح این بحث بلافاصله به ذهن عده ای خطور می کند این است که تفاوت این دیدگاه با سکولاریسم چیست؟ پاسخ این است که سکولاریسم به این معنا است که ما اساسا قائل به دخالت دین در سیاست و حکومت و تمشیت امور مادی و معنوی مردم  بر اساس دین نباشیم اما اگر چنین حقی را برای دین قائل باشیم و بلکه انحصارا از آن دین بدانیم اما به خاطر بروز موانعی نتوانیم همه آرمانهای دینی را محقق کنیم و وسعمان برای اصلاح محدود باشد، به این سکولاریسم نمی گویند. همان گونه که امیر المومنین علیه السلام وقتی حکومت را به دست گرفت، قادر به تحقق همه آرمانهای دینی نشد و در موارد بسیاری از اجرای احکامی کوتاه آمد. حضرت در روایتی بیش از 25 بدعت را بیان می کنند که در زمان خلفای قبلی بنیاد گذاشته شده بود اما به دلیل آن که مبارزه با آنها منجر به یک بحران سیاسی و فروپاشی انسجام اجتماعی و تضعیف حکومت می شد، حضرت از این امر کوتاه می آیند.

2. آیا این همان نظریه دین حد اقلی نیست؟

بنده قائل به دین حد اکثری بوده و مدیریت همه عرصه های مادی و معنوی زندگی فردی و اجتماعی را اصالتا از آن دین و هدایت وحیانی می دانم اما تحقق مطلوب این امر منوط به حضور مبسوط الید معلم و برپادارنده دین و هادی معصوم است. اگر سخن از مانعیت غیبت و یا مدرنیته در تحقق کامل احکام و اهداف دینی می گوییم، به معنای خلع ید از دین و محدود کردن حیطه های نفوذ آن نیست بلکه به دلیل وجود موانع محصول سستی و بد عمل کردن انسانها است که عرصه را بر دین تنگ کرده است.   

3. آیا تحقق نسبی و محدود آرمانهای دینی، ارزش انقلاب و فداکاری را دارد؟

پاسخ این است که تکلیف دینی و اصلاح گری در مدار «صفر و صد»  و «همه یا هیچ»  نیست. ما به میزان وسعمان در هر شرایطی مکلف به اصلاح خود و اطراف و جامعه مان هستیم. اهل بیت علیهم السلام در دوره خفقان اموی و عباسی وسعشان برای اصلاح چقدر بود؟ قطعا بسیار محدود بود اما آنها در هر شرایطی آنچه را از عهده شان بر می آمد انجام می دادند. در منطق دینی احیای یک انسان به معنی احیای همه انسانها است (من احیی نفسا فکانما احیی الناس جمیعا) بنا بر این هیچ گاه دلیلی برای دست کشیدن از تکلیف و کنشگری برای اصلاح افراد و جامعه باقی نمی ماند.  

البته انقلاب اسلامی دو وجه داشت: یک وجه آن اسقاط رژیمی وابسته به نظام سلطه مدرن بود که در صدد هدم دین و تشیع در ایران ـ مانند آنچه در ترکیه رخ داد ـ بود و وجه دوم آن برپایی نظامی دینی بود که هر دو وجه آن مبتنی بر آموزه های قرآنی و روایی بود. آنچه در این نوشته مورد بررسی قرار گرفته، تلقی برپایی دولت و جامعه و تمدن تراز دین از رهگذر استقرار نظام جمهوری اسلامی است که به نظر نگارنده چنین تلقی ای عملی و دست یافتنی نبوده و به استقرار و تداوم دراز مدت حاکمیت جمهوری اسلامی لطمه جدی می زند.

4. آیا این نظریه برای تبرئه مسئولان کشور از ضعفها و سوء مدیریتها و تقصیرات آنها نیست؟

حتما مقصود ما از این بحث ربط دادن همه نابسامانی ها در جمهوری اسلامی به امر غیبت و سیطره مدرنیته نیست و این امری واضح است که  سوء تدبیرها و ضعف مدیریتها و ...نیز در عدم تحقق مطلوب آرمانها و ارزشهای دینی موثر بوده است و با رفع این اشکالات می توان وسع و توان نظام را برای اصلاح گری ارتقا داد.

و سئوالات دیگری که ان شاء الله در متن کتاب و یا پس از انتشار و طرح سئوالات جدید پاسخ داده خواهد شد.

  نوشته شده در پنجشنبه هجدهم مرداد ۱۳۹۷  - (مهدی نصیری)

پیام آیت‌الله جوادی آملی برای سالگرد درگذشت آیت الله هاشمی رفسنجانی

آیت‌الله جوادی آملی: مرحوم هاشمی، شورای فقهی را پیشنهاد می‌داد تا مبادا یک نظر خاص بر جامعه حاکم باشد

نکته دیگری که در جامعیت مرحوم آیت الله هاشمی رفسنجانی از نظر فقهی و قرآنی که محصول تلاش‌های خستگی ناپذیر و خالصانه و محققانه این دانشمند نام آور سیاسی است این است که در سوره مبارکه «آل عمران» قرآن کریم همان طوری که نظام ارباب و رعیتی مادی و اقتصادی را کلاً محکوم می‌داند، نظام ارباب و رعیتی فقهی و فرهنگی را هم محکوم می‌داند.

---

آیت‌الله جوادی آملی در پیامی تصویری به مناسبت سومین سالگرد ارتحال آیت الله هاشمی رفسنجانی، از ویژگی‌های شخصیتی و اعتقادی آن مرحوم تجلیل کرد.

آیت‌الله جوادی آملی در پیامی تصویری به مناسبت سومین سالگرد ارتحال آیت الله هاشمی رفسنجانی، از ویژگی‌های شخصیتی و اعتقادی آن مرحوم تجلیل کرد.

متن این پیام به شرح زیر است:

ایام سوگ و ماتم فاطمه زهرا (صلوات االله علیها) است، این ماتم تحمل ناپذیر را به پیشگاه ولیعصر (ارواحنا فداه) تعزیت عرض می‌کنیم و از ذات اقدس الهی مسئلت می‌کنیم نظام و رهبر ما، ملت ما و مسئولان ما را در سایه قرآن و عترت همچنان محفوظ و سالم نگه بدارد.

در گرامیداشت مقام قرآنی و فقهی زنده یاد آیت االله هاشمی رفسنجانی دو نکته را نباید فراموش کرد؛ اول اینکه از ترازهای علمی این سیاستمدار نام آور این است که قرآن کتاب جهانی است و از آغاز ورود آن جهانی بودن را اعلام کرد، با جهان کار دارد و حوزه اسلامی یا ایمانی اعم از مسلمین و کلیمی‌ها و مانند آن، گوشه‌ای از برنامه‌های جهانی قرآن کریم است.

از همان آغاز نزول قرآن در سوره «مدثر» و مانند آن فرمود این کتاب حقوق بشر، حریت بشر، شکوه و جمال و جلال بشر را در بردارد راه تحصیل آن را بازگو می‌کند، راه اجرایی شدن آن را نشان می‌دهد و مانند آن و برای رسیدن به محتوای جهانی قرآن کریم یک پژوهش محققانه خستگی ناپذیر و یک کوشش و تلاش همه جانبه لازم است. آنچه از «زیارت جامعه» برمی آید که انسان وقتی به بارگاه ولیّی از اولیای الهی مشرف شد بعد از عرض ادب می‌گوید که من محقق دینی هستم که راه شما را طی می‌کنم، در سیاست‌های الهی من پیرو مکتب شما هستم که شما «ساسة العباد» هستید، من خط قرمزهای ولایی شما را همچنان حفظ می‌کنم.

مرحوم آیت الله هاشمی رفسنجانی سالیان متمادی فقه را در مشهد و در محضر اساتید نام آوری مثل امام خمینی (رضوان الله علیه) فرا گرفت. قرآن را تا آنجا که مقدور بود از مکتب علامه طباطبایی آموخت و سایر مسایل دینی را از محضر آیت االله العظمی بروجردی و بزرگان دیگر همچون امام راحل فرا گرفت. از نظر فقهی صاحب نظر شد و علاقه او نسبت به فقه این بود که حکومت دینی تشکیل شود، قانون آن دینی، افراد هم قانونمدار و محصول آن هم فتواهای دینی و گرایش‌های روایی باشد. فقیه نام‌آوری هم در رأس این سیاست و حکومت قرار بگیرد تا از راهنمایی آن فقیه جامع، جامعه اسلامی طرفی ببندد؛ بنابراین آنچه در زندان مرقوم فرمودند از مطالب عمیق قرآنی، کاملاً نافع و امیدبخش است. آنچه که در بحث‌های فقهی مرقوم فرمودند خواه به صورت تقریر درس یا به صورت جزوه نویسی آزاد، آن هم برکات این حوزه است که حکومت را دینی می‌کند، مسئولان را متدین می‌کند، هدف والای شریعت را تشریح می‌کند و محصول حکومت را هم حفظ یک نظامی که بتواند به پیشگاه ولیّعصر (ارواحنا فداه) تقدیم شود.

نکته دیگری که در جامعیت مرحوم آیت االله هاشمی رفسنجانی از نظر فقهی و قرآنی که محصول تلاش‌های خستگی ناپذیر و خالصانه و محققانه این دانشمند نام آور سیاسی است این است که در سوره مبارکه «آل عمران» قرآن کریم همان طوری که نظام ارباب و رعیتی مادی و اقتصادی را کلاً محکوم می‌داند، نظام ارباب و رعیتی فقهی و فرهنگی را هم محکوم می‌داند.

فرمود هیچ پیامبری، هیچ امامی، هیچ اولیایی از اولیای الهی، معارف آسمانی را از خدا دریافت نکرد که بعد مجاز باشد برابر قانون منحوس ارباب و رعیتی عمل کند بگوید حرف مرا بپذیرید اندیشه مرا ارج بنهید، هیچ پیامبری نمی‌گوید به طرف من گرایش پیدا کنید که من بشوم معبود شما. این یک نظام پوسیده و منحوس ارباب و رعیتی فرهنگی است، لذا مرحوم آقای هاشمی رفسنجانی شورای فقهی را پیشنهاد می‌داد که مبادا تک رأی بودن و یک نظر خاص داشتن بر جامعه حاکم باشد و مردم ناچار باشند از یک رأی پیروی کنند؛ البته شورای فقهی به نظر واحد می‌رسد و جامعه از آن نظر واحد پیروی می‌کند.