فلسفه تحلیلی و غیرتحلیلی؛ «مقابله با نزاعی معروف»
معنویت در جهان بیمعنا؛ مصاحبه با بیژن عبدالکریمی
آیا دوران فلسفه به پایان رسیده است؟
شادکامی؛ از راهنمایی عملی تا تأملی در مبانی نظری
عصر ایران؛ شیرو ستمدیده - مقالۀ هفتم از کتاب مستطاب فیهمافیه، کوتاه و دلنشین است. مولانا در این مقاله میگوید:
«تو را غیر این غذای خواب و خور غذای دیگر است که: ابیتُ عند ربّی یطعِمُنی و یسقینی. در این عالم آن غذا را فراموش کردهای و به این مشغول شدهای و شب و روز تن را میپروری. آخر این تن، اسب توست، و این عالم آخُرِ اوست، و غذای اسب غذای سوار نباشد.
او را به سر خود خواب و خوری است و تنعمی است. اما به سبب آنکه حیوانی و بهیمی بر تو غالب شده است تو بر سرِ اسب در آخُرِ اسبان ماندهای و در صف شاهان و امیران عالم بقا مقام نداری. دلت آنجاست اما چون تن غالب است حکم تن گرفتهای و اسیر او ماندهای.
همچنان که مجنون قصد دیار لیلی کرد، اشتر را آن طرف میراند تا هوش با او بود. چون لحظهای مستغرق لیلی میگشت و خود را و اشتر را فراموش میکرد، اشتر را در ده بچهای بود فرصت مییافت بازمیگشت و به ده میرسید. چون مجنون به خود میآمد دو روزه راه بازگشته بود. همچنین سه ماه در راه بماند، عاقبت افغان کرد که این شتر بلای من است. از اشتر فرو جست و روان شد. هوی ناقتی خلفی و قُدّامی الهوی/ فاِنّی و اِیاها لمُختلِفان»
مولانای نخست، مردی لفاظ و رودهدراز بود که بر منبر خطبههای ملالآور میخواند. مجالس سبعه برای همین دوران است. مولانای شوریده را در غزلهایش میتوان دید. مولانای قراریافته را نیز در مثنوی و مکتوبات و فیهمافیه.
با این حال مولانای دوم و سوم، به کلی ناهمزمان نبودند. دوران شوریدگی و شیداییِ مولانا را ایام سهسالۀ وصال شمس تبریزی (645-642 هجری قمری) و چند سالی پس از آن دانستهاند که مولانا در غم غیبت شمس میسوخت و میساخت. دوران آرامش مولانا را نیز تقریبا دو دهۀ پایانی عمر وی میدانند که 10 سال آخرش صرف سرودن مثنوی شد. مکتوبات و فیهمافیه نیز در عصر آرامش مولانا تحریر و تقریر شدهاند.
با این حال نباید فراموش کرد که مولانا تا آخر عمر غزل میسرود و برخی از مقالات فیهمافیه نیز در دوران حضور و غیبت شمس تقریر شدهاند. یعنی دورههای بیقراری و قرار مولانا نه مطلقا جدا از هم که گاه پیآیند یکدیگر بودند؛ همچون قبض و بسطی که عرفا را فرا گیرد و چندی بماند و دیری نپاید. یا چندی برود و چندی بیاید.
فیهمافیه یعنی "در آن است آنچه در آن است." این کتاب حاوی گفتههای مولانا در مجالس و مناسبتهای گوناگون است. گاه در جمع نزدیکان و گاه در پذیرایی از میهمانان. و از آنجا که مریدان و شاگردان مولانا همواره به گرد او میگردیدند، گفتههایش در این نشستها را نیز بر کاغذ میآوردند و ملّا نیز برخی از این اوراق را میخواند و تصحیح یا تکمیل میکرد.
بدیعالزمان فروزانفر دربارۀ فیهمافیه نوشته است: «این اثر را متقدمین بدین نام نمیشناخته و در منابع تاریخ مولانا اسمی از آن به میان نیاوردهاند ولی مؤلف بستانالسیاحه آن را به نام فیهمافیه یاد کرده است.»
فروزانفر و عبدالباقی گلپینارلی، مولویشناس ترک، معتقدند که فیهمافیه از اول چنین نامی نداشت و بعدها به این اسم موسوم شد. اما محمدعلی موحد اگرچه میپذیرد این کتاب در زمان حیات مولانا احتمالا هنوز نام مشخصی نداشت (گاه آن را اسرارالالهیه و گاه اسرارالجلالیه مینامیدند)، ولی قول آن فروزانفر را هم نادرست میداند که فیهمافیه نامی برآمده از آثار متاخرین مانند مؤلف بستانالسیاحه است؛ چراکه بستانالسیاحه در اواسط قرن سیزدهم هجری تالیف شده است و عنوان فیهمافیه را در "رسالۀ سپهسالار" نیز میتوان دید؛ رسالهای که جزو کهنترین منابع مولاناشناسی است.
فیهمافیه در واقع نیمچهسخنرانیهای مولاناست که مریدانش آن را ویراستاری کردهاند. یعنی محتوای این کتاب نه کاملا محصول کلام مولاناست و نه صرفا محصول قلم او. چیزی است بین گفتار و نوشتار.
البته منطقا رد پای کلام مولانا در این کتاب آشکارتر از قلم اوست؛ چراکه اساس کتابت این کتاب به قلم مریدان مولانا بوده و بعید است که جلالالدین بلخی اساس نوشتار آنها را کنار نهاده باشد و از نو دست به کار نوشتن گفتههایش در فلان مجلس شده باشد.
علاوه بر این، مولوی بیشتر مرد گفتار بود تا نوشتار. مثنوی نیز زاییدۀ کلام اوست. یعنی مولانا میگفت و مریدان مینوشتند. اینکه مولوی قلم تصحیح در دریای مثنوی فرو برده است یا نه، موضوعی است که مولویشناسان در آن اختلاف نظر دارند.
اما حتی اگر بپذیریم که مولوی ابیات مثنوی را بازخوانی و میناکاری کرده است، باز نمیتوان انکار کرد که اساس مثنوی کلام مولانا بوده نه قلم او. قلم او نهایتا در تصحیح ابیات و افزودن مقدمات هر داستان نقشی بر آن صحیفۀ شریفه زده است و بس.
با گفتاری شدن مثنوی، آنچه باقی میماند دیوان شمس است. آیا مولوی خودش تکتک ابیات غزلهایش را بر کاغذ مینوشت یا او میسرود و مریدان مقربش مینوشتند؟ قطعا پارهای از غزلهای مولانا، همچون آخرین غزل او (رو سر بنه به بالین تنها مرا رها کن)، محصول تقریر مولانا و نگارش دیگران بوده است. اما بعید است که ملّایی مثل مولانا هیچوقت هیچ غزلی را با قلم خودش بر کاغذ ثبت نکرده باشد.
خلاصه اینکه مولانا، همانند برخی از فیلسوفان و روشنفکران زمانۀ خودمان، عمدتا اهل کلام بود نه اهل قلم. سقراط را نیز چنین خصلت و عادتی بود. گفتههای او را افلاطون نوشت تا رهسپار فراموشخانۀ تاریخ نشوند.
محمدعلی موحد نوشته است در نسخهای از فیهمافیه که در موزۀ قونیه موجود است، گاه در پایان مقالات آمده است «وُجد بخطه الشریف» یا «و من خطه» و عباراتی از این دست. یعنی بعضی مقالات را مولانا با خط خودش نوشته است. بنابراین اگرچه فیهمافیه بعد از مرگ مولانا گردآوری شده، اما قسمتهایی از آن را مولانا به خط خودش نوشته و ویراسته است.
این مختصر که نوشته شد، مقدمهای بود برای بازخوانی و واکاوی فیهمافیه در روزهای آتی. فیهمافیه اگرچه چندان محبوب و مشهور نیست، ولی زاییدۀ ذهن مردی است که قمر به خدمت او کمر بسته بود.
عصر ایران؛ شیرو ستمدیده - در نوبت پیشین آوردیم که زین پس در کتابخانۀ عصر ایران، کتاب فیهمافیه را - بر اساس گزیدۀ استاد محمدعلی موحد - ورق میزنیم و در متن و حاشیهاش تامل میکنیم. همچنین گفتیم فیهمافیه نیمچهسخنرانیهای مولاناست و مولوی مثل سقراط بیشتر مرد گفتار بود تا نوشتار.
سقراط نه فقط اهل قلم نبود، بلکه اساسا فیلسوفی ضد قلم بود و نوشتار و نوشتن را تحقیر میکرد. از سقراط پرسیدند چرا به کار تألیف و تصنیف نمیپردازی؟ گفت: «من نمیخواهم آنچه را که از دلِ مردمِ زنده میتراود بر پوست گوسفند مرده بنویسم.»
ایرانیان باستان نیز، دست کم در عصر هخامنشیان، گویا چندان اهل نوشتن نبودند و نوشتن را "کار اهریمن" میدانستند. برخی گفتهاند قلت مدارک مکتوب از عصر بلند ایران باستان، تا حدی ناشی از همین عقیده بوده؛ عقیدهای که مانع از فراگیر شدن نوشتن در میان ایرانیان و ثبت بسیاری از جزئیات آن دوران شد. الله اعلم.
نوشتهای بر پوست گوسفند
برگردیم به سخن سقراط. نوشتن بر پوست گوسفند مرده، امروزه برای ما هم تحقیرآمیز به نظر میآید ولی در زمان سقراط هر کسی نمیتوانست بر پوست نازک گرانقیمتی که از گوسفند مرده جدا میکردند، بنویسد. غالبا اشخاص متعین از چنین امکانی برخوردار بودند.
به هر حال سقراط با کاغذ زمانۀ خودش بر سر مهر نبود. مولوی اما ضد کاغذ نبود ولی ظاهرا گفتن، در قیاس با نوشتن، خوشترش میآمد. باری، برویم به سروقت نخستین مقالۀ فیهمافیه.
مولوی اولین مقالۀ این کتاب را با این جملات آغاز میکند:
«سخن، سایۀ حقیقت است و فرع حقیقت. چون سایه جذب کرد، حقیقت به طریق اولی {حاصل} بود. خود سخن بهانه است. آدمی را با آدمی آن جزو مناسب جذب میکند نه سخن. بلکه اگر صدهزار معجزه و بیان و کرامات ببیند چون در او از آن نبی یا آن ولی جزوی نباشد مناسب، سود ندارد. آن جزو است که او را در جوش و بیقرار میدارد. در کَه از کهربا اگر جزوی نباشد هرگز به سوی کهربا نرود. آن جنسیت میان ایشان خفی است؛ در نظر نمیآید.»
اما سخن، سایه حقیقت است یعنی چه؟ در جهانبینی مولانا، سایه شأن و منزلت چندانی ندارد؛ چراکه در تقابل با شمس و آفتاب قرار دارد. جایی که شمس نباشد، سر و کلۀ سایه پیدا میشود. با این حال در نگاه مولانا، سایه در این عالم یکسره هم واجد نقش منفی و شایستۀ تحقیر نیست. نه تنها این، که حتی میتوان گفت از نگاه مولانا، سایه، آیه است. یعنی نشانی از حقیقت دارد و در مسیر سالک، آیه و نشانهای برای رسیدن به حقیقت است.
در دفتر اول مثنوی، آنجا که مولوی میخواهد شرح دهد که حقیقت عشق چیست، میگوید:
هرچه گویم عشق را شرح و بیان
چون به عشق آیم خجل باشم از آن
گرچه تفسیر زبان روشنگرست
لیک عشق بیزبان روشنتر است
چون قلم اندر نوشتن میشتافت
چون به عشق آمد قلم بر خود شکافت
عقل در شرحش چو خر در گل بخفت
شرح عشق و عاشقی هم عشق گفت
آفتاب آمد دلیل آفتاب
گر دلیلت باید از وی رو متاب
از وی ار سایه نشانی میدهد
شمس هر دم نور جانی میدهد
سایه خواب آرد ترا همچون سمر
چون برآید شمس انشق القمر
کاملا پیداست که از نظر مولوی، سایه خردکنشانی از آفتاب دارد اما این نشان مختصر، به کار کسانی میآید که، خواسته یا ناخواسته، از آفتاب دور ماندهاند. مولوی در جای دیگری میگوید:
هین ز سایه شخص را میکُن طلب
در مسبب رو گذر کن از سبب
ما وقتی سایۀ کسی را میبینیم، قاعدتا در بند سایۀ آن فرد نمیمانیم و میدانیم در پی این سایه، کسی میآید. بنابراین به نگریستن ادامه میدهیم تا صاحب سایه را ببینیم. در واقع از نظر مولوی، سایه علاوه بر اینکه شأنی بیش از آیه ندارد، چیزی از جنس "دلیل" است. برای اثبات وجود آفتاب، دو کار میتوان کرد: 1- در سایه بنشینیم و دلیل بیاوریم که آفتابی در کار است 2- مستقیما به تماشای آفتاب برویم.
مولوی استدلالیون را سایهنشینانی میداند که فقط بویی از حقیقت به مشامشان رسیده است. پس «سخن، سایۀ حقیقت است»، یک معنایش این است که سخن، آیه و دلیل حقیقت است؛ چیزی است که شنونده و خواننده را به سمت حقیقت هدایت میکند. اگرچه از کلام و نگاه مولانا، چنین معنای مثبتی هم برمیآید، ولی مولوی در فقرۀ فوق، نه در مقام تجلیل "سخن" که در مقام تعلیل "پذیرش حقیقت" از سوی ابنای بشر است.
در واقع او میگوید هر چند که سخن همچون آیه یا دلیلی به سود حقیقت است، اما پذیرش حقیقت در اصل علت دارد نه دلیل. اما آن علت چیست؟ علت همان "جزو مناسب" است. چرا کسی سخن سخنگویی را میپذیرد و کس دیگری نمیپذیرد؟ چون «آدمی را با آدمی آن جزو مناسب جذب میکند نه سخن.»
تسبیح کهربا
نبی و ولی صدهزار معجزه و بیان و کرامات هم در کار کنند، اگر در مخاطب «از آن نبی یا آن ولی جزوی نباشد مناسب، سود ندارد.» آن علت یا جزو مناسب که خفی است و در نظر نمیآید، میان گوینده و شنونده همان نسبتی را برقرار میکند که بین کهربا و کَه (کاه) برقرار است.
کهربا صمغ فسیلشدۀ درخت است که در اثر مالش خاصیت الکتریسیته پیدا کرده و اجسام سبک (مثل کاه) را جذب میکند. پس اگر آن جزو مناسب در کار باشد، گوینده مثل کهربایی که ربایندۀ کاه است، شنونده را میرباید و با خود میبرد به هر جا که باید.
اما در غیاب این جزو مناسب، از انبوه دلایل (یا به قول مولوی: صدهزار بیان) هم کاری ساخته نیست. این نگاه تعلیلگرایانه به حقپذیری بشر، البته خالی از آفت نیست. در نوبت بعدی به آفات این علتگراییِ غلیظ میپردازیم و نکتههای ناگفته دربارۀ فراز نخست از مقالۀ نخست فیهمافیه را نیز گفته میکنیم .
در حقیقت جان کلام مولانا در این جا این است که پذیرش آرای دیگران، ربطی به دلایلی که آنها اقامه میکنند ندارد. اگر کسی با تکیه بر اندیشهاش محکمترین و منطقیترین استدلال را هم اقامه کند، باز حرفش در صورتی مسموع و مقبول مخاطب خواهد بود که در مخاطب و سخنگو، جزو مناسبی باشد تا آنها را مثل آهن و آهنربا به یکدیگر پیوند دهد.
اما اگر کار عالم بر این منوال است، پس تکلیف اختیار آدمی چه میشود؟ با این نگاه مولانا، "اختیار" باید بساطش را جمع کند و برود پی کارش؛ چراکه پذیرش حرف حساب دیگران در گرو آن "جزو مناسب" است و آن جزو مناسب هم اولا ماهیتش نامعلوم است، ثانیا معلوم نیست چگونه در آدمیزاد پدید میآید.
کسی که در پذیرش سخن و استدلال دیگران اختیاری ندارد، آیا در برخورداری از آن جزو مناسب مختار است؟ و اصلا چگونه میتوان گفت کسی که هزارویک دلیل خردپسند عقلا را بیاختیار نمیپذیرد، صرفا در مقام تحصیل آن جزو مناسب (که لازمۀ پذیرش آن هزارویک دلیل است) واجد اختیار بوده است؟
اینکه در جایی اندیشۀ آدمیزاد را این همه برکشیم و رفعت دهیم که اساسا آدمی را در اندیشهاش خلاصه کنیم و در جایی دیگر سخن و بیان و استدلال و تفکر را در برابر امر مجهولی به نام "جزو مناسب" چنین خوار و بیمقدار کنیم، شبیه یک بام و دو هوایی است که ظاهرا از تناقض در انسانشناسی مولانا خبر میدهد.
البته از این حیث نمیتوان ایراد چندانی به مولانا گرفت چراکه انسان پیچیده است و حقیقت تو بر تو. به قول خود مولوی: تو یکی تو نیستی ای خوشرفیق/ بلکه گردونی و دریای عمیق. غواصی که در دریای عمیق انسانشناسی غور میکند، هیچ بعید نیست که به شناختهای متناقضی از ماهیت انسان برسد و حرف دیروز و امروزش یکی نباشد.
اما تناقض دوم مدعای مولانا با آرای دیگرش، با نگاهی به مثنوی روشن میشود. مولانا در داستان «دعوت کردن مسلمان مغ را» در دفتر پنجم مثنوی، حکایت مغی را بازمیگوید که مسلمانی او را به اسلام دعوت میکند. مغ کموبیش همین ایدۀ مولانا در مقاله نخست فیهمافیه را دستمایۀ توضیح و توجیه اسلام نیاوردنش میسازد و میگوید اگر خدا بخواهد مسلمان میشوم وگرنه، نه.
جان کلام مغ این است که چیزی در من وجود دارد که با اندیشه و استدلال سر به راه نمیشود و آن چیز اختیارش هم به دست من نیست بلکه اختیار من به دست اوست.
مر مغی را گفت مردی کای فلان
هین مسلمان شو بباش از مومنان
{مغ} گفت اگر خواهد خدا، مومن شوم
ور فزاید فضل هم موقن* شوم
گفت میخواهد خدا ایمان تو
تا رهد از دست دوزخ جان تو
لیک نفس نحس و آن شیطان زشت
میکشندت سوی کفران و کنشت {:آتشکده}
گفت ای منصف چو ایشان غالباند
یار او باشم که باشد زورمند
یار آن تانم بُدن کو غالب است
آن طرف افتم که غالب جاذب است
در واقع جناب مغ به آن مرد مومن میگوید در وجود من از آن "جزو مناسب" برای پذیرش دین تو خبری نیست؛ نه فقط این، که جزوی نامناسب در وجودم است که اختیارم به دست اوست و همو مانع ایمان آوردنم میشود.
اما مولوی در پاسخ چنین استدلالی (که استدلال خودش در فیهمافیه است) بر طبل اختیار میکوبد و آدمی را در پذیرش دعوت و سخن دیگران مختار تصویر میکند و میگوید اگر ما در مقام پذیرش "سخن" و "بیان" نبی و ولی مختار نبودیم، امر و نهی و وعدههای قرآن عاقلانه نبود.
جمله قرآن امر و نهی است و وعید
امر کردن سنگ مرمر را که دید؟
هیچ دانا هیچ عاقل این کند؟
با کلوخ و سنگ خشم و کین کند؟
خالقی که اختر و گردون کند
امر و نهی جاهلانه کی کند؟
اوستادان کودکان را میزنند
آن ادب سنگ سیه را کی کنند؟
این ابیات آشکارا ناقض رای مولانا (در فیهمافیه) در خصوص بیاهمیت بودن نقش "سخن" و "بیان" در پذیرش آرای دیگران است.
اگرچه این آرای متناقض (در فیهمافیه و مثنوی) هر دو متعلق به مولویاند، ولی به نظر میرسد که رای اصلی مولانا همان است که در دفتر پنجم مثنوی آمده است و آنچه در فیهمافیه دربارۀ فقدان اهمیت "سخن" در پذیرش آرای دیگران میگوید و همهچیز را به "جزو مناسب" تقلیل و تحویل میدهد، قولی است که ربط عمیقی به مبانی فکری مولانا ندارد؛ چراکه تاکید بر اختیار آدمی، موضع مکرر مولانا است.
او در مثنوی ابیات متعددی در تایید اختیار آدمی دارد. مثلا میگوید:
این که گویی این کنم یا آن کنم
خود دلیل اختیار است ای صنم
همچنین پشیمانی را نشانۀ اختیار میداند. کسی که فاقد اختیار باشد، طبیعتا از کردهاش پشیمان نمیشود زیرا میداند جز آنچه کرده بود، کار دیگری نمیتوانست بکند.
یا در مثالی جالب، مولانا قائلان به بیاختیار بودن آدمی را از بیان این مدعا نهی میکند و میگوید حتی شتر و سگ هم اختیار را درک میکنند:
گر شتربان اشتری را میزند
آن شتر قصدِ زننده میکند
خشمِ اشتر نیست با آن چوبِ او
پس ز مختاری شتر بردهست بو
همچنین سگ گر بر او سنگی زنی
بر تو آرد حمله گردد منثنی*
عقلِ حیوانی چو دانست اختیار
این مگو ای عقلِ انسان، شرم دار
بیشتر بخوانید:
مولانا در مثنوی: دنیا مثل رؤیا/ خوابیم یا بیدار؟
رئیس ستاد اقامه نماز گفت: حفظ قرآن مستحب اما تدبر در آن واجب است.
به گزارش ایسنا؛ حجتالاسلام محسن قرائتی، عصر امروز (۱۸ آذرماه) در همایش روحانیون که در حسینیه اعظم زنجان برگزار شد، اظهار کرد: تدبر در قرآن واجب و حفظ قرآن مستحب است. در شب قدر میگوییم «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ» در حالی که در این شب همه مساجد، مراسم عزاداری، سخنرانی و دعای جوشن کبیر دارند اما خبری از تفسیر قرآن نیست.
وی با اشاره به اینکه ما قرآن را علم نمیدانیم بلکه آن را فقط کتابی مقدس قلمداد میکنیم، ابراز کرد: امام صادق (ع) میفرماید: اگر طالب علم هستید، به قرآن مراجعه کنید؛ در حالیکه ما به سادگی از روی آیات قرآن رد میشویم. اگر فقط به آیهای مثل «وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً» توجه کنیم از چندین بعد میتوانیم آن را بررسی و موشکافی کنیم.
این مفسر قرآن به بهرهگیری از این کتاب الهی در همه ابعاد زندگی روزمره، فعالیتهای علمی و سخنرانیها تأکید کرد و افزود: قرآن ۱۰۰ درصد وحی از طرف خداوند بوده و همه آیات آن حقیقت است. در حالی که پژوهشهای انسانها خطا دارد یا اینکه گفتن تاریخ نمیتواند ۱۰۰ درصد درست باشد؛ چراکه در تاریخ روز دروغ وجود دارد چه برسد به تاریخ گذشتگان، در حالی که قرآن مملو از تاریخهای سالم است.
رئیس ستاد اقامه نماز با اشاره به اینکه یکبار در محضر مقام معظم رهبری عرضه داشتم که ۳۵ روضه را از متون قرآن بیرون کشیدهایم، تصریح کرد: در داستان حضرت موسی میخوانیم که به فرعون گفتند یک زن فرزندی به دنیا میآورد که حکومت تو را زیر و رو خواهد کرد و او دستور داد هر زنی که پسری به دنیا آورد، فرزند او را بکشند. خداوند با چهار قلاب حضرت موسی که نوزاد یک روزه بود را از مادر جدا کرد و جان او را نجات داد.
وی ادامه داد: قلاب اول این بود که خداوند میفرماید: ما وحی کردیم؛ یعنی وصل به غیب شد. قلاب دوم این است که خداوند فرمود: ما قلب مادر را خودمان نگه میداریم. مورد سوم این بود که گفته شد کودک را در آب بینداز ما او را برمیگردانیم و چهارمین مورد خداوند فرمود: او را پیغمبرش میکنیم. در این مقایسه باید دید حضرت علیاصغر را چطور در روز عاشورا گرفتند، در حالی که او طفلی ۶ ماهه بود و با مادر انس و الفت بیشتری داشت. علیاصغر در خون دست و پا میزد در حالی که حضرت موسی در آب بود.
حجتالاسلام قرائتی با تأکید بر اینکه بدنه سخنرانیها باید برگرفته از قرآن باشد، یادآور شد: انسان هر لحظه که قرآن میخواند به ابعاد جدیدتری از آن پی میبرد. همانطور که در این کتاب الهی بیان شده که نشانههایی در آسمان است که انسان از روی آن عبور یا مرور میکند.
این مدرس حوزه به شرایط اصلاح و ارشاد و امر به معروف و نهی از منکر اشاره کرد و گفت: در این امر سن و آمار شرط نیست و ابتدا باید از نزدیکان و فامیل آغاز شود و بعد هموطن و همه مردم را در بربگیرد. همچنین باید لحن عاطفی باشد و از وجدان فرد کمک بگیرد و لحن آمرانه نداشته باشد. هر نزاعی در جامعه پیدا شد اصلاح آن در قرآن و مبانی آن نهفته است.
رئیس ستاد اقامه نماز با بیان اینکه پیشنمازی شغل نیست و روحانی باید قرآن و حدیث برای مردم بگوید، تصریح کرد: ارزش ما به تکرار ذکر است. از اینرو باید مسائلی برای مردم تبیین شود که دانستن آن برای مردم ضروری است. از قرآن باید قانون استخراج شود. قرآن در همه ابعاد زندگی آیه دارد در حالی که ما به سراغ آن نرفتیم و آن را مهجور گذاشتهایم.
جیا تولنتینو، نیویورکر — یکی از ویراستاران قدیمی و عزیز من شعاری داشت که شبیه جملههای قصار بودایی بود. او هرازگاهی به من میگفت «ایدهها احمقت میکنند». هیچوقت از او نخواستم بیشتر توضیح دهد، چون میترسیدم نتیجه هرچه باشد، همانطور که گفته، مرا احمق کند، یعنی بهقدری درگیر فهمیدن شوم که از فهمیدنِ واقعی باز بمانم، و بهقدری بر مفهوم متمرکز شوم که از چرخش جهان غافل شوم. یکی از دلایلی که میترسیدم سؤال کنم این بود که من هم، مثل خیلی از آشنایانم، تاحدی احمق بودم، مثل کسی که خوب زندگی را تحلیل میکند ولی بد آن را تجربه میکند.
تحلیلکردن بهجای تجربهکردن، در بعضی موقعیتها مثل دانشگاه و رسانه و توییتر، استعدادی همهگیر و کموبیش مطلوب است. چطور میشود تجربهای کامل داشت وقتی سهونیم میلیارد نفر افکارشان را در اینترنت به اشتراک میگذارند، ثروت بیستوشش میلیاردر به اندازۀ نیمی از مردم جهان است، و فاجعۀ اقلیمی بقای همۀ ما را تهدید میکند؟ به همۀ اینها، زندگی در گوشت و پوستی متحرک با یک قلب و یک خود را هم اضافه کنید. جواب این است: معمولاً تجربۀ کاملی نداریم.
اولین رمان کریستین اسمالوود، زندگی ذهن، کتاب ارزشمندی است. شخصیت اصلی رمان، دوروتی، مدرس مدعو درس زبان انگلیسی در دانشگاهی بینام و نشان در نیویورک است که در دهۀ چهارم زندگیاش به سر میبرد. موجودی حساب بانکیاش او را به وحشت میاندازد، و این در حالی است که بهترین دوستش، مُبلی دههزار دلاری را بیارزش قلمداد میکند.
دوروتی، درحالیکه به آبسردکُن دانشگاه خیره شده است، با خودش فکر میکند «بقیه حداقل شغلی دارند که مجبور نباشند از این آبسردکن کثیف آب بخورند». او دکترای زبان انگلیسی دارد و بیکار است. مجبور است کتابهایی که دوست ندارد را به دانشجویانی درس بدهد که از نظرش آدمهای جالبی نیستند و زندگی آهستهآهسته امید را از او میگیرد، مثل اینکه در هواپیما بخواهید پتویتان را از زیر بغلدستیتان که دارد خروپف میکند بیرون بکشید.
اسمالوود مینویسد «او یادش میآید زمانی انجام کاری که برایش آموزش دیده بود چندان سخت به نظر نمیرسید، ولی الآن دیگر خواستن مربوط به گذشته است. او در دورانِ پساخواستن زندگی میکند».
در آغاز رمان، شش روز از سقط جنین ناخواستۀ دوروتی میگذرد. او در دستشویی تکنفره و تمیز کتابخانه است و با خودش فکر میکند سقط جنین ناخواسته «چیزی بیشتر از ناراحتی، و کمتر از ضربۀ روانی» است؛ بارداریاش هم مثل بقیۀ چیزهای زندگیاش نه حاصلِ خواستن بود، نه نتیجۀ نخواستن.
دوروتی علاقهای به بدنش ندارد. او که نمیتواند سقط جنین ناخواستهاش را در چارچوبِ داستانِ زندگیاش جای دهد ترجیح میدهد راجع به آن صحبت نکند، نه با شریک زندگیاش، راگ، که مردی محترم ولی سرد است؛ نه با دوست پولدار و خودشیفتهاش، گبی؛ نه با رواندرمانگرش؛ نه با رواندرمانگر کمکیاش که با او راجع به نیازش به داشتن رواندرمانگر کمکی صحبت میکند. فقط این آدمها هستند که دوروتی راجع به خودش با آنها حرف میزند، ولی حتی در کنار آنها هم بیشتر فکر میکند و ساکت مینشیند.
به نظرش حرفزدن راجع به زندهبودن خیلی سخت است؛ زندهبودن خیلی پیچیده است، مخصوصاً این روزها. با خودش فکر میکند «مواجهه با درد و لذتی که لابلای جمعیت یک واگن مترو جا خوش کرده، کار سختی است. هرکس ناامیدیها، نقاط عطف، لذتها، و عشقهایی دارد. تنها چاره این است که از وجود -که گوشخراش، تپنده، و نفرتانگیز است- پنهان شوید و خود را بیحس کنید».
دوروتی هم، مثل خیلی از کسانی که این رمان را دوست خواهند داشت، گاهی شدیداً افسرده و ناکارآمد است و گاهی کاملاً عادی و خوب. با خودش فکر میکند «آیا خسته است؟ چه احساسی باید داشته باشد؟». او در حریم خصوصی ذهنش زندگی میکند و آهسته در امواج خروشان افکارش به ماجراجویی مشغول است، ولی در دنیای فیزیکی کار زیادی نمیکند.
اسمالوود صحنههای زیادی را خلق میکند که در آنها اختلاف بین افکار و اعمال دوروتی صحنههای خندهداری را رقم میزند. مثلاً فکر میکند، در فضایی آخرالزمانی، گروهی از بچههای آویزان از قایق، مثل یک هیئت منصفه، به قضاوت دربارۀ او نشستهاند و او برایشان توضیح میدهد که اگر در زمینۀ مسائل اقلیمی کنشی انجام نداده، بهخاطر این بوده است که «از حریم خودش که تحت حملۀ شبکههای اجتماعی بوده است محافظت کند» و بعد، در واقعیت، خودش را در دستشویی با دستمال پاک میکند.
اسمالوود، که روزنامهنگار و محقق است، دکترای ادبیات انگلیسی از دانشگاه کلمبیا دارد. موضوع رسالهاش «رئالیسمِ افسردهخو» بوده است و در آن به تحلیل آثار نویسندگانی پرداخته که «درجات مختلفی از گرفتاری یا جراحت را نشان میدهند و به راهبردهای مختلف برای تحمل وضع یا عبورکردن از تردیدها اشاره میکنند» (اصطلاح رئالیسمِ افسردهخو از آثار روانشناسانی وام گرفته شده است که معتقدند آدمهای افسرده جهان را دقیقتر میبینند). او، در صفحۀ سوم این رساله، جملهای را اینطور آغاز میکند «نمیگویم تلاشهای علمیِ انتقادی لزوماً بیهوده است».
چنین احساساتی را -که به کار بردنش در چنین بافتی بسیار خندهدار است- به شکلِ شدیدتری در رمان میبینیم؛ تلاش علمیِ انتقادی هم رویکرد اصلی دوروتی برای فهم دنیا است و هم فرایندی که مدام خود را از آن منفک میکند. دوروتی وقتی در مترو میبیند چشم مردی آبمروارید دارد و هنگام تعریف قصۀ زندگیاش همه را مورد خطاب قرار میدهد، فکر میکند چطور همۀ مسافران یک گروه را شکل میدهند («دوروتی فکر میکند این بهخاطر قدرت گوینده است»). مرد راجع به زمانی حرف میزند که به عفونت استاف مبتلا شده بود و اینکه چطور فهمیده بود که در یازده سپتامبر باید در شمال شهر بماند.
دوروتی ناگهان به یاد شعر «سرود ملوان کهن» میافتد، شعری که دوستش
ندارد. نتیجه میگیرد «مقاومت نوعی تجربهای هنری بود». روزی دیگر، موقع
فکرکردن به تغییرات اقلیمی، ماکارونیهای چسبیده به ته قابلمه را جدا
میکند و به شریک زندگیاش میگوید «درست است که هرکسی باید به دنبال جایی
برای زندگی باشد، ولی راهبردهای جغرافیایی نباید ما را از قدرتِ فائق و
دسیسههای بخت غافل کند». و بلافاصله اضافه میکند: «ماکارونیها هم سفت
شده، هم تُرد».
چنین انفکاکی را، هرچند به گونهای کمتر طنزآمیز،
میتوان در واکنش دوروتی به سقط جنین ناخواستهاش هم مشاهده کرد. او نسبت
به این موضوع هم کنجکاو است و هم از آن خجالت میکشد -وقتی پای بدنش
درمیان باشد، مثل یک بچۀ ناوارد میشود. خون دلمهبستۀ بدنش را وارسی
میکند، کمی مزه مزهاش میکند و تصور میکند در رستورانی شیک نشسته است،
بعد در حالی به رختخواب میرود که مزۀ آن خون در دهانش است.
بدنش عجیب و توصیفناپذیر است: دوروتی موضوعاتی سادهتر مثل مصائب تمدن بشری، یا مفهوم شرم-تحقیر و سرافکندگی-انزجار را که توسط روانشناسی به نام سیلوان تامکینز مطرح شده است، ترجیح میدهد. در لحظاتی که به نظر میرسد بیش از همه با بارداری شکستخوردهاش تناسب داشته باشد وارد مسائل انتزاعی میشود، موقع سونوگرافی از رحم ناسازگارش، به «تناقضهای حسآمیزی» و کتاب کوه جادو اثر توماس مان فکر میکند. ولی ذهنش همچنان تصاویری از تقدم بحرانهایی که با چنان آرامشی شما را تحتتأثیر قرار میدهند که نمیدانید چطور به آنها واکنش نشان دهید، و بدقوارگی بدن را پیش چشمانش میآورد: سگی را قبلاً میشناخت که بدنش بهقدری پر از غده شده بود که مثل «جورابی بود که آن را از سنگریزه پر کرده باشند». یا یکی از دوستانش کیستی در آرنجش داشت، و وقتی داشت موهایش را دماسبی میکرد ناگهان «یک عالمه رشتههای سفیدرنگ از دستش بیرون پاشید».