خواص و مشخصات گیاه دارویی و چاشنی رزماری (اکلیل کوهی)

گیاه رزماری،بوته ای با دوام و همیشه سبز! (از سایت پژوهشکده)

نویسنده : مهران صادقی زاده در تاریخ : ۲۲ مهر ۱۳۹۳ ۰ نظر

مقدمه:

اکلیل کوهی بومی منطقهٔ مدیترانه و کشور اوروگوئه است. گل‌های آن در رنگ‌های گوناگون سفید، صورتی، بنفش یا آبی می رویند.اکلیل کوهی با نام عمومی رزماری گیاهی است علفی، پایا، دارای ساقه‌ای چوبی به ارتفاع نیم تا یک متر با برگ‌های سبز، دائمی و بسیار معطر، متقابل با کناره برگشته، باریک و دراز و نوک تیز.سطح فوقانی برگ آن به رنگ سبز و سطح تحتانی به علت وجود کرک‌ها سبز مایل به سفید است.رزماری یکی از چاشنی‌های پُرمصرف در آشپزی است. مردم می‌گویند رزماری فقط در باغ خانه‌هایی رشد می‌کند که بانوی خانه، حقیقتاً ارباب خانه باشد. رزماری در طب سنتی به عنوان بند آورنده‌ی خون، مقوی، ضدنفخ، ضداسپاسم و معرق کاربرد دارد

گیاه رزماری

معرفی رزماری:

رزماری، برگ و سرشاخه های گلدار خشک شده گیاه Rosmarinus officinalis از خانواده نعناعیان (Lamiaceae) است که حداقل دارای ۱ درصد (حجم/وزن) روغن فرار می باشد.اکلیل کوهی با نام عمومی رزماری گیاهی است علفی، پایا، دارای ساقه‌ای چوبی به ارتفاع نیم تا یک متر با برگ‌های سبز، دائمی و بسیار معطر، متقابل با کناره برگشته، باریک و دراز و نوک تیز.سطح فوقانی برگ آن به رنگ سبز و سطح تحتانی به علت وجود کرک‌ها سبز مایل به سفید است.گل‌های این گیاه کوچک و به رنگ آبی روشن است که در کنار برگ‌ها می‌روید.قسمت مورد استفاده آن برگ و سرشاخه های گل دار آن است. اسانس آن از قسمت هوایی تهیه می‌شود.

رزماری بوته‌ای با دوام و همیشه سبز است، این گیاه در مناطقی رویش می یابد که دمای هوا در زمستان، بیش از ۱۵ درجه سانتیگراد است. با این وجود، این گیاه چندساله باید در طی زمستان در مناطق شمالی، به خانه برده شده و به عنوان یک گیاه گلدانی از آن نگهداری شود. برگ‌های باریک این گیاه چرم مانند بوده و عطری صمغی و تند دارند.

رزماری ادویه‌ای معروف برای گوشت‌ها و چاشنی‌ها یا رست (بریانی‌)های بزرگ است. روغن برگ‌های این گیاه در داروسازی استفاده می‌شود.

جوانه زنی روزماری آهسته صورت می‌گیرد. دانه‌ها را در خانه و در عمق ۴٫۵ سانتی متری ظرفی کاشته و وقتی ارتفاع جوانه‌ها ۷٫۵ سانتی متر شد، آن‌ها را به فاصله ۶۰ سانتی متری از هم در باغچه یا باغ بکارید. رزماری محلی آفتاب گیر را ترجیح می‌دهد. هر زمان که احتیاج داشتید می‌توانید قسمتی از گیاه را ببرید، ولی مراقب باشید که هر بار بیشتر از ۲۰ درصد کل گیاه را جدا نکنید. برای خشک کردن، قبل از اینکه گیاه گل بدهد، شاخه‌ها را ببرید. زمانی که شاخه‌ها را برداشت می‌کنید، گیاه را به شکل دلخواه‌تان دربیاورید. دسته‌های رزماری را برعکس در مکانی هوادار آویزان کنید. وقتی شاخه‌ها خشک شدند، برگ‌ها را از ساقه بکنید.

از آنجا که در بسیاری از موارد از اسانس گیاهان معطر در تهیه ی فرآورده های دارویی و غذایی استفاده می شود. یکی ازاین گیاهان رزماری می باشد، که به علت فراوانی این گیاه که به صورت خودرو می روید محققان تحقیقات وسیعی را روی اسانس گونه های مختلف آن از جمله R.Officinalis و R.eriocalya انجام داده اند . کشورهای الجزایر ، اسپانیا و ایتالیا گونه ی R.Officinalis را به صورت سنتی به مصرف می رسانند. حتی مردم اسپانیا و ایتالیا برای جلوگیری از فساد غذا از گیاه و یا عصاره ی آن استفاده می کنند.

اسانس گونه های مختلف از جمله گونه ی R.Officinalis از لحاظ کیفیت و کمیت مورد بررسی محققان قرار گرفته است و میانگین آن را ۷/۰% گزارش کرده اند.

نظر به اینکه ترکیبات عمده در گونه ی R.Officinalis نسبت به شرایط اکولوژیکی منطقه متفاوت گزارش شده، بنابراین تحقیق و بررسی نوع و میزان ترکیب های اسانس این گونه در ایران ضروری می باشد.

پیشینه رزماری:

رزماری یکی از چاشنی‌های پُرمصرف در آشپزی است. مردم می‌گویند رزماری فقط در باغ خانه‌هایی رشد می‌کند که بانوی خانه، حقیقتاً ارباب خانه باشد. رزماری در طب سنتی به عنوان بند آورنده‌ی خون، مقوی، ضدنفخ، ضداسپاسم و معرق کاربرد دارد.

عصاره و روغن فرار آن، به منظور سقط جنین و افزایش خون‌ریزی قاعدگی، مصرف می‌شود. کاربرد عصاره‌ی رزماری در مواد آرایشی بسیار متداول است و شواهد، خبر از تأثیر لوسیون آن در تحریک رشد مو و جلوگیری از کچلی می‌دهد.

گزارش‌های تاریخی مربوط به مصرف درمانی رزماری، به عنوان یک گیاه دارویی موجود می‌باشد. رزماری از قدیمی‌ترین گیاهان شناخته شده‌ی دارویی است که از قرن‌ها پیش، برای تقویت حافظه و فعالیت مغزی به کار می‌رفته است.

منبع جغرافیایی رزماری:

اکلیل کوهی، گیاه بومی نواحی مدیترانه است؛ ولی در نواحی مختلفی از جهان کشت می‌گردد. این گیاه از نواحی اسپانیا، مراکش، یوگسلاوی سابق و تونس صادر می‌شود.

ترکیبات رزماری:

مهم‌ترین ترکیب این گیاه ۵/۲-۱ درصد اسانس می‌باشد. مواد موجود در اسانس رزماری شامل بورنئول، لیمونن، کامفن، ۱و ۸ سینئول، کامفر و آلفاپی نن است. ترکیبات اسانس نیز به محل و شرایط کشت ارتباط دارد. ترکیبات دیگر گیاه اسیدهای فنلی از جمله اسید روزماریک، اسید کافئیک و اسید کلروژنیک هستند.

تحقیقات متعددی خاصیت ضد سرطان آن را اثبات کرده و اسید کارنوزیک موجود در آن دارای خاصیت قوی ضد ایدز (HIV) است

همچنین سالیسیلات به مقدار زیاد، فلاوونوئیدها، ترکیبات تلخ دی ترپنی مانند کارنوزول و ترکیبات تری ترپتی، اجزای تشکیل دهنده دیگر این گیاه هستند.

مادهٔ متشکلهٔ اصلی برگ و سرشاخه‌های گیاه رزماری را روغن فرار تشکیل می‌دهد. فارماکوپهٔ گیاهی بریتانیا میزان روغن فرار رزماری را ۱% حجم در وزن ذکر کرده است، ولی میزان روغن فرار این گیاه در نقاط مختلف دنیا بین ۵/۰ تا ۵/۲ درصد گزارش شده است . عمده‌ترین ترکیبات موجود در روغن فرار گیاه را – سینئول ( cineol)، بورنئول (Borneol)، کافور (Campher)، بورنیل استات (Bornyl acetate)، آلفاپی‌نن (pinene) و –B پینن تشکیل می‌دهند که بسته به شرایط جغرافیائی محل کشت گیاه، میزان و درصد هریک از این مواد متغیر می‌باشد . سایر ترکیبات طبیعی موجود در برگ و سرشاخه‌های گلدار رزماری شامل این دسته‌ها می‌شود: فلاونوئیدها مانند جنکوانین (Genkwanin) و لوتئولین (Luteolin)، اسیدهای فنلی مانند اسید رزمارینیک (Rosmarinic acid)، دی‌ترپن‌ها، تری‌ترپن‌ها، تانن‌ها، مواد تلخ، رزین، ساپونین، پروتئین، چربی، کربوهیدرات، فیبر، برخی املاح و ویتامینها.

ریخت شناسی رزماری:

گیاه معطر بوته ای و پایا، با شاخه های بالارونده، که ارتفاع آن به ۲ متر می رسد. برگ های باریک با انتهایی بدون نوک و سوزنی شکل (نازک)، گل ها به رنگ سبز تیره و به ندرت صورتی یا سفیدرنگ می باشد.

اندام دارویی

برگ و سرشاخه های گلدار گیاه، اندام داروئی رزماری را تشکیل می دهد

خواص رزماری:

•  عصاره رزماری برای درمان ریزش مو موثر است.
• عصاره این گیاه مفید، باعث التیام دردهای مفصلی، عضلانی و سیاتیک می شود.
• برگ های گیاه رزماری در تهیه مواد غذائی یا معطر کردن روغن و نوشیدنی ها می تواند به عنوان ادویه استفاده شود.
• رزماری به دلیل داشتن خواص متعدد در تولید محصولات آرایشی بهداشتی کاربردهای متعددی دارد.
• دمنوش رزماری حاوی آنتی اکسیدان های قدرتمند و ویتامین های مختلفی است و می تواند برای درمان سوء هاضمه مورد استفاده قرار گیرد.
• به دلیل داشتن خاصیت ضدعفونی، جوشانده رزماری برای غرغره کردن گلو مناسب است.
• اضافه کردن عصاره رزماری در وان حمام، باعث می شود که جریان گردش خون افزایش پیدا کند و همین امر درد یا نارحتی های پوستی را تسکین می دهد.
• دمنوش رزماری حاوی ویتامینهای متعددی نظیر ویتامین A، تیامین / ویتامین ۱B، ریبوفلاوین / ویتامین B2، نیاسین / ویتامین ۳B، ویتامین ۶B، ویتامین B12، بیوتین، اسید پانتوتنیک، ویتامین C، ویتامین D، ویتامین E و ویتامین K است.
• از آنجائیکه رزماری حاوی اسید رزمارینیک و آنتی اکسیدان های دیگر می باشد برای عملکرد بهتر مغر نیز مفید است.
•  رزماری با افزایش گردش خون برای مبارزه با بیماری هایی نظیر رماتیسم، عفونت و سوء هاضمه مورد استفاده قرار می گیرد.

گیاه رزماری

مضرات رزماری:

• -مصرف نوع رقیق نشده روغن این گیاه می تواند باعث استفراغ، خونریزی رحمی و تحریک کلیه ها شود.
• در دوران بارداری و شیردهی مصرف رزماری می تواند باعث خونریزی یا سقط جنین شود.
•  افرادی که دچار اختلالات تشنجی هستند، مصرف رزماری می تواند این اختلالات را افزایش دهد.

مهم‌ترین اثرات گزارش شده اکلیل کوهی

سقط جنین کننده، ضد درد، ضد آلزایمر، ضد آریتمی، ضد باکتری، ضد آترواسکلروز، ضد سرطان، ضد شکنندگی عروق، ضدتشنج، ضدادم، ضدورم، ضدموتاژن، ضداکسیدان، ضدسم، ضدپروستاگلاندین، ضدتب، ضدعفونی کننده، ضداسپاسم، ضدویروس، ضدنفخ، ضدقارچ، ضدحشره، معرق، محرک، هضم کننده، ادرارآور، قاعده آور، محافظ کبد مقوی معده.

کاربردهای رزماری:

از رزماری به صورت خوراکی در درمان اضطراب، سردرد، میگرن، فشار خون، نفخ و بی اشتهایی و به صورت موضعی به عنوان مسکن موضعی در درمان دردهای عضلانی و بیماری های روماتیسمی استفاده می شود. همچنین به علت عطر و طعم مناسب در صنایع آرایشی ـ بهداشتی مورد استفاده قرار می گیرد.

روغن رزماری یک روغن محرک است و از نظر رایحه و اثر، گرم و نافذ می باشد. اثر محرک رزماری روی سیستم اعصاب مرکزی بسیار برجسته است.

مصرف رزماری چون موجب سهولت ترشح و دفع صفرا می شود از این جهت از آن در بیماری های یرقان و نارسایی اعمال کبد استفاده می شود. مصرف رزماری در موارد ضعف عمومی، خستگی مفرط و بی حالی بیمار در دوران نقاهت مفید تشخیص داده شده است.

گیاه رزماری

مصارف داخلی

• مقوی معده، محرک هضم و ترشح معدی و صفراآور است.
•  چندین مطالعه، خواص ضد اکسیدان آن را اثبات کرده است؛ به طوری که این خاصیت رزماری از چای سبز کمتر و از ویتامین E بیشتر است.
•  تحقیقات دیگری خواص ضد اسپاسم ماهیچه‌های صاف و قلب، کاهش استرس، تسکین سردرد، تسکین آسم و درمان برونشیت آن را تائید کرده است.
•  تحقیقات متعددی خاصیت ضد سرطان آن را اثبات کرده و اسید کارنوزیک موجود در آن دارای خاصیت قوی ضد ایدز (HIV) است.
•  اسانس رزماری که اصلی‌ترین ترکیب آن است دارای خاصیت ضد میکروب، ضد ویروس و ضد قارچ می‌باشد.
•  افزودن چند برگ رزماری به غذاهای گوشتی، هضم غذا را سرعت می بخشد.
•  یکی از مصارف عمده رزماری به عنوان نگه دارنده و ضد اکسیدان، در لیکورها و صنایع گوشت و چربی می‌باشد.
•  محققان دریافتند، این گیاه هورمون های استروژن را که باعث بروز سرطان سینه می شود غیرفعال می سازد.
•  عصاره این گیاه، با محافظت از مواد تشکیل دهنده سلول های پوست از آسیب های پوستی مربوط به سن مانند چین و چروک پیش گیری می کند.
•  مصرف منظم عصاره رزماری، عملکرد کلیه را بهبود می بخشد، جریان ادرار را افزایش می دهد و ماده معدنی لازم مانند سدیم و پتاسیم را حفظ می کند.
•  از آن جا که این گیاه خاصیت ضدباکتریایی دارد، پارچه آغشته به چای این گیاه را به زیر بغل بمالید تا بوی نامطبوع از بین برود.
•  برای به هوش آوردن فرد، پارچه آغشته به چند قطره روغن رزماری را جلوی بینی فرد قرار دهید.
•  رزماری گردش خون به سر و مغز را افزایش می دهد.
•  این گیاه سیستم دفاعی بدن را تقویت می کند و ورم را کاهش می دهد.
•  روغن رزماری خاصیت ضدعفونی کننده دارد و به عنوان دهان شو برای رفع بوی نامطبوع دهان به کار برده می شود.
•  ماساژ دادن منظم پوست با این روغن پوست را تقویت می کند و خشکی پوست را نیز از بین می برد.

مصارف موضعی:

در پماد و لوسیون ها به عنوان ضد درد، مسکن روماتیسم مفاصل، و تسکین درد ماهیچه‌ها مصرف می‌شود.

هم چنین محلول‌های آن به صورت حمام جهت تحریک گردش خون موضعی موثر است.

در طب عوام از محلول‌ها با اشکال موضعی آن جهت اگزما و زخم‌ها نیز استفاده می‌شود. رزماری دارای خاصیت حشره کش است.

طریقه و مقدار مصرف

تهیه چای: به ۵- ۲ گرم از خرد شده گیاه (برگ و سرشاخه های گل دار) یک لیوان آب جوش اضافه کرده و پس از ۱۵ دقیقه صاف کرده و میل شود.

تهیه محلول حمام: به ۵۰ گرم از خرد شده گیاه (برگ و سرشاخه های گل‌دار) یک لیتر آب اضافه کرده و به مدت ۱۰- ۵ دقیقه می‌جوشانیم.

سپس مدت ۳۰- ۱۵ دقیقه به حال خود می‌گذاریم. آن گاه محلول را صاف نموده و آن را به آب وان حمام اضافه می‌کنیم.

هم چنین می‌توان محلول صاف شده را به بدن مالید و یا جهت تقویت موی سر روی سر ریخته و با انگشتان چند دقیقه‌ای پوست سر را ماساژ داد.

در این عمل اسانس‌های موجود در محلول باعث تحریک گردش خون پوست شده و به علت خون رسانی بهتر به سلول‌ها در جلوگیری از ریزش مو تا حدی موثر است.

داروهای گیاهی:

داروهای گیاهی تهیه شده از رزماری دو دسته هستند. در یک دسته از اسانس رزماری استفاده شده که شامل پماد، لوسیون، کرم و روغن‌های حمام و ماساژ و غیره هستند. در دسته دیگر از عصاره هیدروالکلی آن به صورت محلول‌های خوراکی به عنوان ضد نفخ و مقوی معده استفاده می‌شوند.

عوارض جانبی

مصرف دارویی موضعی گیاه و یا کاربرد فرآورده های آرایشی ـ بهداشتی حاوی رزماری در برخی از افراد حساس، گهگاه ایجاد قرمزی پوست، درماتیت، حساسیت پوستی و حساسیت به نور ایجاد می کند.

موارد احتیاط

رزماری در دوران بارداری، شیردهی و در بیماران صرعی و فشار خون بالا بهتر است به کار نرود. روغن رزماری دارای ۲۰ـ۱۰ درصد کافور است که اگر به مقدار زیاد مصرف شود می تواند موجب تشنجات صرع مانند شود.

موارد استعمال در پزشکی گذشته: در طب گذشته از رزماری به صورت خوراکی به عنوان مدر و ضد نفخ و به صورت موضعی به عنوان ضد التهاب و ضد درد استفاده می کرده اند.

طی صدها سال از رزماری در مراقبت از پوست و مو استفاده شده و یکی از اجزای ادکلن real و جزو اصلی آب تقطیری تهیه شده از الکل رقیق و گل های رزماری است که نوعی مخلوط قابض گیاهی در حامل سرکه سیب می باشد و به پاکسازی، تقویت و سم زدایی پوست به ویژه پوست های چرب و مستعد آکنه کمک نموده و به داشتن اثرات فوق العاده در ایجاد جوانی مشهور است.

رزماری برای آبکشی موهای تیره و مالش دادن پوست سر مورد استفاده قرار می گیرد که برای تأمین سلامت موها و جلوگیری از ریزش بیش از حد آنها به ویژه متعاقب بیماری ها واقعاً ارزشمند است. رزماری به برگرداندن رنگ به موهای خاکستری و حتی درمان طاسی مشهور است.

لوسیون رزماری:

موارد مصرف

– جلوگیری از ریزش موی سر و تقویت آن

– جلوگیری از ریزش ابرو و تقویت آن

– درمان شوره سر(Anti-dandruff)

اجزاء فراورده

اسانس رزماری (Rosmarinus officinalis) استاندارد شده بر اساس وجود حداقل۳/۷ میلی گرم۱و ۸ سینئول در هر میلی لیتر از فراورده.

مواد موثره

۱و ۸ سینئول (اکالیپتول)، آلفا پینن، کامفن، کامفر، بورنئول، بورنیل استات، بتا کاریوفیلن، لینالول، لیمونن و..

آثار فارماکولوژیک و مکانیسم اثر

۱- جلوگیری از ریزش مو و تقویت آن: ترپن‌ها و ترپنوئیدهای موجود در رزماری باعث دیلاتاسیون عروق، بهبود گردش خون محیطی و تغذیه بهتر فولیکول مو میشوند. در انسان، مصرف موضعی اسانس رزماری گردش خون را بهبود میبخشد که به علت اثرات مشخص تحریکی روی پوست است.

در یک مطالعه دو سو بیخبر تصادفی شاهد دار، ۸۴ بیمار مبتلا به طاسی منطقه ای (Alopecia areata) در ۲ گروه مورد (۴۳ نفر) و کنترل(۴۱ نفر) مورد بررسی قرار گرفتند.

گروه مورد شبی ۱ بار؛ به مدت حداقل ۲ دقیقه مخلوط اسانس ها بخصوص رزماری در پایه روغنهای حامل جوجوبا و دانه انگور را روی پوست سر ماساژ دادند. گروه کنترل شبی ۱ بار؛ به مدت حداقل ۲ دقیقه فقط مخلوط روغنهای حامل جوجوبا و دانه انگور را روی پوست سر ماساژ دادند. موفقیت روند درمانی با بررسی تصاویر سریال بطور جداگانه بوسیله دو متخصص پوست پیگیری شد. دوره درمان ۷ ماه بود و در ماه سوم و هفتم وضعیت بهبودی بررسی گردید. درجه بهبودی با استفاده از ۲ روش درجه بندی ۶نقطه ای(۶-point scale) و تجزیه و تحلیل کامپیوتری حدود نواحی مبتلا به طاسی مشخص گردید. براساس نتایج حاصله، ۱۹ نفر (۴۴%) از بیماران گروه مورد و ۶ نفر (۱۵%) از بیماران گروه کنترل بهبودی را نشان دادند (p=0.008). در ارزیابی تصاویر؛ میزان بهبودی در گروه مورد نسبت به گروه کنترل قابل توجه بود.(p=0.05) محققین نتیجه گرفتند که استفاده از رزماری درمان مطمئن و موثر برای طاسی منطقه ای و درمان با این اسانس ها بطور قابل توجهی موثرتر از روغن های حامل به تنهایی است.

۲- درمان شوره سر: رزماری از طاسی زودرس جلوگیری میکند و غالباً در ترکیب با براکس(borax) برای پیشگیری از شوره سر به کار می رود. رزماری یک گیاه عالی برای مو محسوب میشود و با تحریک گردش خون پوست به برطرف شدن شوره سر و بهبود رشد و حالت موها کمک میکند.

دستور مصرف

۱- تقویت مو ی سر و جلوگیری از ریزش آن: صبح و شب هر بار به مدت حداقل ۲ دقیقه؛ آقایان ۱۰ تا ۱۵ قطره و خانمها ۱۵ تا ۲۰ قطره از لوسیون رزماری را با نوک انگشتان روی ناحیه مورد نظر ماساژ دهند.

۲- تقویت ابرو و جلوگیری از ریزش آن: صبح و شب هر بار به مدت حداقل ۲ دقیقه؛ ۱ تا ۲ قطره از لوسیون رزماری را با نوک انگشتان روی ابروها ماساژ دهید.

موارد منع مصرف

اسانس رزماری را نباید در دوران بارداری، مبتلایان به فشار خون بالا و سردردهای میگرنی به کار برد.

عوارض جانبی

حساسیت پوست در مصرف بیش از مقادیر توصیه شده.

نکات قابل توصیه

•  بعداز ۴ هفته استفاده درست و منظم ، معمولاً قطع ریزش مو مشخص میشود و با ادامه مصرف، رشد موهای جدید تحریک خواهد شد. لوسیون رزماری موجب ضخیم شدن موهای کرکی و نازک میشود.
•  با ادامه مصرف اکثر افراد به بوی فراورده عادت میکنند.
• از تماس لوسیون رزماری با چشم خودداری شود. در صورت تماس این لوسیون با چشم و بروز سوزش چشم و ریزش اشک؛ ابتدا در حالیکه پلکها بسته است؛ با یک پارچه تمیز یا پنبه آغشته به روغن زیتون یا روغن کنجد با دقت روی پلکها و اطراف چشم را تمیز نمائید سپس حداقل به مدت ۱۵ دقیقه چشم را با آب سالم بشویید.
• حداقل تا ۲ ساعت بعد از مصرف لوسیون رزماری از شستن محل خودداری نمایید تا جذب فراورده به خوبی صورت گیرد.
•  از تحت فشار قرار دادن موها (مانند بستن با کش، تل، گیره سر و وسایلی از این قبیل) و استفاده از وسایل خشک کن و سشوار خودداری نمایید.
•  در صورت بروز حساسیت پوستی با پزشک یا داروساز مشورت نمایید.

رزماری در آشپزی:

از برگهای تازه و خرد شده رومارن به دلیل داشتن اسانس معطر و روغن فرار و همچنین تانن در سالاد و در تهیه خوراکهای مرغ و ماهی استفاده می‌شود. پودر برگهای خشک شده اکلیل کوهی به تنهایی یا همراه با سایر ادویه به عنوان چاشنی برای خوش طعم کردن غذاها به خصوص سس سالاد به کار می‌رود. روغن رزماری محرک است و از نظر رایحه و اثر، گرم و نافذ می‌باشد. اثر محرک رزماری روی سیستم اعصاب مرکزی بسیار برجسته است.

گیاه رزماری

کشت و تولید رزماری:

رزماری گیاهی چند ساله از خانواده نعنائیان، به فرم درختچه‌ای و همیشه سبز است. ارتفاع آن به نیم تا یک متر می‎رسد. گلهای آن به رنگ آبی (یا سوسنی) روی ساقه اصلی و در کنار برگها ظاهر می‌شوند؛ این گلها در فروردین تا اوایل خرداد ظاهر می‌شود و پس از آن رشد رویش آغاز می‌شود.

تکثیر و کاشت

از طریق کاشت دانه‌های رسیده، قلمه زدن و خوابانیدن تکثیر می‌شود. بهترین روش تکثیر این گیاه قلمه است. بدین طریق که در بهار یا پائیز سر شاخه‌های این گیاه را در ماسه کاشته و در محل مناسبی نگهداری می‌کنند که پس از ۲ الی ۳ ماه قلمه‌ها ریشه‌دار شده و سپس آنها را به محل اصلی منتقل می‌کنند. معمولاً فاصله کاشت بوته‌ها ۷۰ الی ۱۰۰ سانتی متر است و تراکم کشت آن در هکتار ۱۰۰۰۰ الی ۱۲۰۰۰ بوته در هکتار است.

برای کاشت این گیاه در زمین در پائیز شخم عمیقی زده می‌شود و کود حیوانی و شیمیایی بر حسب نیاز با توجه به توصیه آزمایشگاه داده می‌شود. روی این گیاه آفت و یا بیماری خاصی مشاهده نمی‌شود و حتی در زمینهای آلوده به نماتد بخوبی رشد می‌کند و محصول می‌دهد (همچنین اسطوخودوس).

تکثیر این گیاه با دانه، قلمه زنی، لایه بندی یا تقسیم صورت می‌گیرد. دانه‌ها را در خانه و در عمق ۴٫۵ سانتی متری ظرفی کاشته و وقتی ارتفاع جوانه‌ها ۷٫۵ سانتی متر شد، آن‌ها را به فاصله ۶۰ سانتی متری از هم در باغچه یا باغ بکارید.

رزماری را کنار گیاهی بالغ (sage) بکارید چون یکدیگر را تحریک می‌کنند. گفته می‌شود که رزماری حشره هویج را دفع کرده و همچنین زنبورهای عسل را جذب می‌کند.

سازگاری

این گیاه در زمینهای آهکی سبک و آفتابگیر بخوبی رشد می‌کند. معمولاً از این گیاه بعنوان پرچین همیشه سبز در باغات استفاده می‌شود. گیاه رزماری مقاومت بالایی به خشکی و شوری دارد (بیشتر از اسطوخودوس) و شدت بالای تابش خورشید را بخوبی تحمل می‌کند. از این گیاه در فضای سبز استفاده می‌شود.

نیاز به محل آفتابی و خاک معمولی با زهکشی خوب دارد. نسبت به سرما نسبتاً مقاوم است و تا دمای ۵ـ درجه سانتیگراد را تحمل می‌کند اما در مناطق سرد بهتر است آن را در ضلع جنوبی یا غربی دیوار کاشت. هنگام بهار (بعد از پایان یخبندان) شاخه‌های آسیب دیده از یخبندان را حذف نموده و تنها شاخه‌های چوبی سالم را باقی می‌گذارند و گیاهان مسن را که بصورت آشفته درآمده و فرم خود را از دست داده‌اند سر بر می‌کنند تا جوانه‌های جدید رشد کنند.

اگر از این درختچه برای ایجاد پرچین استفاده شود، هرس فرم آن باید بعد از پایان گلدهی صورت گیرد.

ازدیاد

۱ـ گرفتن قلمه در تابستان یا پاییز از شاخه‌هایی که چوب آنها کمی سخت شده است و ریشه‌دار کردن آنها در شاسی سرد.

۲ـ کاشت بذر در بهار که در خاک شنی در شاسی یا گلخانه کاشته می‌شوند.

کوددهی

در پائیز هر سال با استفاده از کودهای حیوانی به میزان ۱۰ الی ۱۵ تن در هکتار انجام می‌شود که بین ردیف‌های کشت کودها به خاک داده می‌شود و در فصل رشد تنها از کودهای ازتی و یا کود کامل (تمام عناصر) جهت تکمیل عناصر غذایی مورد نیاز گیاه در ۲ الی ۳ نوبت استفاده می‌شود. معمولاً مزارع اسطوخودوس و رزماری بصورت جوی و پشته می‌باشد که معمولاً بوته‌ها روی پشته‌ها کاشته می‌شود. برای آبیاری در جویها آب می‎اندازند که به بوته‌ها آب نرسد. ماکزیمم نقطه آب را در جویها داغ آب گویند. کود شیمیائی و حیوانی را در جویها می‌ریزند.

رشد و مراقبت

میزان پایین جوانه زنی، تکثیر این گیاه را از دانه دشوار ساخته است. دانه‌ها را در خانه و در عمق ۴٫۵ سانتی متری ظرفی کاشته و وقتی ارتفاع جوانه‌ها ۷٫۵ سانتی متر شد، آن‌ها را به فاصله ۶۰ سانتی متری از هم در باغچه یا باغ بکارید. بهترین شیوه تکثیر رزماری قلمه زنی (یا لایه بندی ساقه) است. در اواخر بهار قسمت‌های ۱۵ سانتی متری را از بخش بالایی بوته رزماری برداشته و در گیاه واسط رشد (growth medium) قرار دهید. وقتی سیستم ریشه کامل شد، قسمت‌های بریده شده را بیرون در محلی آفتاب گیر بکارید.

برداشت محصول

بهره برداری از این گیاه معمولاً از سال دوم آغاز می‌شود و هنگامی برداشت انجام می‌شود که گیاه در حال گل دادن است. بایستی توجه داشت که سیستم هرس رزماری مانند اسطوخودوس است تا ساقه‌های زیادی تولید شده و موجب پر پشت شدن گیاه شود. معمولاً برگها را پس از چیدن در سایه خشک می‌کنند و اگر بخواهند از برگها اسانس بگیرند بایستی محصول برداشت شده را بلافاصله به محل تقطیر یا کارخانه فرآوری حمل نمود. معمولاً از هر ۱۰۰ کیلو گرم سرشاخه گلدار ۱۰۰ الی ۲۰۰ گرم اسانس استخراج می‌شود که از این اسانس در عطر سازی، تهیه صابون، ادکلن و فرآورده‌های زیبایی استفاده می‌شود.

هر زمان که احتیاج داشتید می‌توانید قسمتی از گیاه را ببرید، ولی مراقب باشید که هر بار بیشتر از ۲۰ درصد کل گیاه را جدا نکنید. برای خشک کردن، قبل از اینکه گیاه گل بدهد، شاخه‌ها را ببرید. زمانی که شاخه‌ها را برداشت می‌کنید، گیاه را به شکل دلخواه‌تان دربیاورید. دسته‌های رزماری را برعکس در مکانی هوادار آویزان کنید. وقتی شاخه‌ها خشک شدند، برگ‌ها را از ساقه بکنید.

برگ و سرشاخه های گلدار گیاه رزماری هنگام شروع باز شدن گل ها و در فصول بهار و تابستان جمع آوری می گردد.

دامنه انتشار

پرورش گیاه رزماری در بیشتر نواحی ایران معمول می باشد. پرورش دهندگان عمده گیاه رزماری را در دنیا، کشورهای شمال آفریقا خصوصاً مراکش و تونس و کشورهای جنوب اروپا خصوصاً اسپانیا، فرانسه، ایتالیا، یوگسلاوی و آمریکا تشکیل می دهند.

گیاه رزماری

نکات قابل توجه:

• گیاه اکلیل کوهی بر اثر ماندن و کهنه شدن اسانس خود را از دست می‌دهد و آثار آن کم می‌شود، لذا بهتر است از گیاهان خشک‌تر استفاده نمود. در این صورت هر چه بوی آن قوی‌تر باشد بهتر است.
• برای خشک کردن گیاه باید آن را در سایه خشک نمود تا از هدر رفتن اسانس آن در گرما جلوگیری شود.
• برای نگه داری گیاه بهتر است در ظروف فلزی و یا شیشه‌ای قرار گیرد.
• ماساژ دادن منظم پوست با این روغن پوست را تقویت می کند و خشکی پوست را نیز از بین می برد
•  در تحقیقاتی که در سال ۱۳۸۰ توسط صالحی سورمقی و همکاران در دانشکده داروسازی تهران بر روی اسانس اکلیل کوهی ناحیه تهران صورت گرفت مشخص شد که ترکیبات اصلی آن شامل Verbenone به میزان ۲۴ درصد، a-pinene به میزان ۵/۱۸ درصد، Cineol و ۱ به میزان ۵/۱۱ درصد، Camphor به میزان ۳ درصد، Borneol به میزان ۷ درصد و Terpineol a-به میزان ۴ درصد می‌باشند.
• در تحقیقات مذکور مشخص شد که اسانس گیاه ایران در مقایسه با انواع ترکیه، کوبا، اسپانیا، و ایتالیا و الجزایر از کیفیت خوبی برخوردار است. در این مقایسه مشخص شد که اسانس کوبا و اسپانیا با هم شباهت دارند. هم چنین دو اسانس ترکیه و الجزایر به هم شبیه بودند و اسانس گیاه ایران با چهار کشور مذکور تفاوت چشم گیری داشت که می‌تواند مربوط به شرایط آب و هوایی و جغرافیایی خاص ایران باشد.