عصر ایران؛ ماهو شیروانی - در
جهان کنونی، ادعاها و گزاره‌های زیادی در رسانه‌ها، کتاب‌ها، سخنرانی‌ها و
... دربارۀ موضوعات گوناگون مطرح می‌شوند که ظاهرا قرار است آگاهی مردم را
دربارۀ این موضوعات بیشتر کنند ولی در حقیقت کارکردی جز گمراهی مردم و به
خطا افکندن مردم ندارند. دانشمندان چنین گزاره‌ها و مدعیاتی را "ضد دانش"
نام نهاده‌اند.
ضد دانش معمولا در گفتار یا نوشتاری به افکار عمومی عرضه می‌شود که
ظاهرا متخصصانه است ولی در واقع چیزی جز تراکم نادانی و طرح مدعیات بدون
دلیل و شاهد و مدرک نیست.
منظور از دانش در این بحث البته نه Knowledge بلکه Science یا علم است.
در جهان جدید مراد از علم همین "علم تجربی جدید" است. علم تجربیِ طبیعی یا
انسانی.
شیمی و فیزیک و زیست‌شناسی مصداق علوم تجربی طبیعی‌اند و جامعه‌شناسی و
روانشناسی و علم سیاست نیز مصداق علوم تجربی انسانی یا اجتماعی.
ضد دانش آموزه‌ای است که علم تجربی آن را رد می‌کند. چه علمی از علوم تجربی طبیعی، چه علمی از علوم تجربی اجتماعی یا انسانی.
کارل پوپر، فیلسوف علم برجسته در قرن بیستم، بر این رأی بود که نظریه‌ها
هنگامی به علم تبدیل می‌شوند که از تلاش‌های ما برای ابطال‌شان جان سالم
به در ببرند.
مطابق نگرش پوپر، درستیِ یک نظریه را نمی‌توان از طریق مشاهده استنباط
کرد اما می‌توان از طریق مشاهدۀ فکت‌های مخالف آن یا با نشان دادن اینکه
هیچ فکتی برای حمایت از آن وجود ندارد، آن را ابطال کرد.
در قرن بیست و یکم در اثر فراگیر شدن استفاده از اینترنت، شارلاتان‌ها
یا شبه دیوانگان زیادی توانسته‌اند دروغ‌ها یا "جفنگیات" خود را به عنوان
دانش به خورد مردم دهند.
هری فرانکفورت، فیلسوف دانشگاه پرینستون، مقاله‌ای دارد به نام "پیرامون
جفنگیات". او در این مقاله به این نکته می‌پردازد که بسیاری از مروجان ضد
دانش، دروغگو نیستند؛ به این معنا که دروغ نمی‌گویند بلکه جفنگ می‌گویند.
او در مقالۀ مذکور نوشته است: «غیرممکن است کسی دروغ بگوید در حالی که از
حقیقت مطلع نیست.»
بنابراین ضد دانش فقط از سوی شارلاتان‌ها یا حقه‌بازان ترویج نمی‌شود بلکه از سوی جفنگ‌گویان یا شبه دیوانگان نیز مطرح می‌شود.
مروجان توطئه‌اندیشی، قطعا جزو تولیدکنندگان ضد دانش در حوزههای
گوناگون حیات بشری‌اند. در 11 سپتامبر 2001 برج‌های دوقلوی مرکز تجارت
جهانی در نیویورک با حملۀ تروریستی گروه القاعده فرو ریختند و تصاویرش
بارها و بارها منتشر شده است، اما برخی از توطئه‌اندیشان مدعی‌اند آن
تصاویر اصالت نداشته و اصلا برجی در روز 11 سپتامبر در نیویورک فرو نریخته
است!
این مدعا به راحتی قابل ابطال است و ابطال هم شده است ولی عده‌ای در
جهان همچنان آن را قبول دارند. اما چرا؟ چون ضد دانش حاوی گزاره‌ها و
مدعیات عجیبی است که مرز بین واقعیت و خیال را از بین می‌برند و برخی افراد
زیستن در چنین جهانی را ترجیح می‌دهند.
و یا با یک درجه تخفیف، برخی از توطئه‌اندیشان مدعی‌اند دولت جرج دبلیو
بوش در حملۀ انتحاری به برج‌های دوقلوی نیویورک نقش داشته است. اگر مدعای
قبلی از طریق نشان دادن "فکت‌های مخالف" ابطال می‌شد، برای این مدعا هیچ
"فکت مویدی" وجود ندارد.
کاهش شدید "استانداردهای اثبات حقیقت" یکی ازعلل رشد ضد دانش در افکار
عمومی است. ضد دانش در بسیاری از موارد چیزی نیست جز مشتی "اطلاعات مشکوک"
که بخش اعظم آنها را افراد ساده‌لوحی که فاقد "تفکر انتقادی"اند،
می‌پذیرند.
مثلا دربارۀ کرونا، انبوهی از مدعیات و اطلاعات مشکوک در سه سال گذشته
مطرح و منتشر شدند که افراد زودباوری که ادعاهای گوناگون را با تیغ "تفکر
انتقادی" جراحی نمی‌کنند، آنها را پذیرفتند.
در دی ماه 1398 که کرونا در چین فراگیر شده بود، دولت چین مدعی شد که
ارتش آمریکا عامل نشر این ویروس در چین بوده است. طبیعتا بسیاری از
دوستداران چین هم این مدعا را پذیرفتند و به دولت و ارتش آمریکا بد و بیراه
گفتند.
اما در سال 1399 که وضع چین در برابر ویروس کرونا بهتر شده بود (به دلیل
قرنطینۀ سخت‌گیرانه در این کشور) و کرونا دامن‌گیر ایالات گوناگون آمریکا
شد و تلفات زیادی در این کشور به بار آورد، دونالد ترامپ مدعی شد این ویروس
از آزمایشگاهی در چین به بیرون درز کرده و دولت چین عمدی در این کار داشته
و با این اقدامش در صدد ضربه زدن به اقتصاد دائما رو به رشد ایالات متحدۀ
آمریکا بوده است.
هر دوی این مدعیات، چه حرف چینی‌ها چه حرف ترامپ، به شدت مشکوک بودند و
فقط از سوی کسانی پذیرفته شدند که برای "استانداردهای اثبات حقیقت" (یا دست
کم "تایید حقیقت") تره هم خرد نمی‌کردند.
در واقع حزب کمونیست چین و دونالد ترامپ، در مواجهه با بحران کرونا دست
به دامن تولید "ضد دانش" شدند تا بتوانند دشمن خارجی را علت بحران موجود
قلمداد کرده و از خودشان رفع مسئولیت کنند. در این زمینه البته ادعاهای
مکرر ترامپ رسواتر از ادعای چینی‌ها بود.
شاخۀ دیگری از ضد دانش، "طب جایگزین" نام دارد. رسانه‌های پرمشتری اما
نامعتبری (به لحاظ حرفهای) از تجارت ناشی از "طب جایگزین" در سراسر دنیا،
بویژه در کشورهای مرفه یا نسبتا مرفه، سود می‌برند.
کارشناسان تغذیۀ فاقد صلاحیت علمی، ادعاهایی دربارۀ ویتامین‌های مکمل و
"ابرغذاها" دارند که هیچ دانشمندی آنها را تایید نمی‌کند ولی این مکمل‌های
غذایی به ضرب و زور تبلیغات رسانه‌های زرد به حلق مردم ریخته می‌شود و جیب
دست اندر کاران "طب جایگزین" را پر می‌کنند.
"داروهای جایگزین" و "غذاهای معجزه‌آسا" به عنوان داروها و غذاهای ضد
سرطان (یا سایر بیماری‌ها) فروخته می‌شوند و بدتر از همه اینکه، نوعی
"سلامت‌هراسی" را ترویج می‌کنند.
برخی از محققان دریافته‌اند که در بریتانیا طی سال‌های اخیر شکل عجیبی
از "سلامت‌هراسی" رشد کرده است که مبتنی است بر ارائۀ اطلاعات کذب به مردم،
در خصوص بیماری اوتیسم.
در نتیجۀ این وضع، هزاران پدر و مادر از زدن واکسن‌های سه گانه (ثلاث) (اوریون،
سرخک، فلج) به فرزندان خود امتناع کرده‌اند تا فرزندانشان دچار اوتیسم
نشوند. بی‌اعتمادی به "طب متعارف" در لایه‌هایی از جامعۀ بریتانیا در دهۀ
اخیر، موجب افزایش خطر اپیدمی سرخک در این کشور شد.
وقتی "طب متعارف" به عنوان دانش واقعی طرد می‌شود، افراد ساده‌لوح به
ناچار به "طب جایگزین" روی می‌آورند. در طب جایگزین راه حل‌هایی قلابی برای
نزدن واکسن‌های سه گانه، واکسن‌هایی که به دروغ زمینه‌ساز اوتیسم معرفی
شده‌اند، مطرح می‌شوند. این راه حل‌های جایگزین چیزی نیستند جز خرید مشتی
داروی بی‌مصرف.
در واقع برای اینکه داروهای بی‌مصرف (و نه لزوما زیانبار) طب جایگزین
فروخته شوند، ابتدا باید مردم را با ترویج اطلاعات مشکوک یا غلط، از مراجعه به
طب متعارف بازداشت.
طب متعارف و طب جایگزین در ذهن برخی از مردم، هر دو در دایرۀ علم
پزشکی جا می‌گیرند؛ با این تفاوت که طب جایگزین مصداق "آخرین دستاوردهای
علم پزشکی" قلمداد می‌شود و جمع قابل توجهی از مردم را به سمت خود جلب
می‌کند.
اما چرا طب جایگزین چنین توفیقی بدست می‌آورد؟ برای اینکه بسیاری از
مردم (ولو که اکثر مردم نباشند) چندان متکی به "عقل سلیم" نیستند و امر نوی
جذاب را به امر تکراری ترجیح می‌دهند و طب متعارف در قیاس با طب جایگزین
چنگی به دلشان نمی‌زند.
در واقع این افراد فکر می‌کنند که چون ما در جهان مدرن زندگی می‌کنیم،
نوگرایی همواره به کهنه‌گرایی ترجیح دارد؛ و به همین دلیل در پزشکی نیز
بدون نظر متخصصان واقعی، نوگرایی پیشه می‌کنند!
مشکل دیگر، البته ناتوانی در تشخیص متخصص واقعی از متخصص قلابی است. تا
نهادهای قانونی و مسئول در این زمینه مداخله کنند و فریب‌خوردگان تولیدات
ضد دانش در عرصۀ پزشکی را از دام شارلاتان‌های سودجو برهانند، معمولا
عده‌ای به گونه های گوناگون قربانی می‌شوند.
ضد دانش در حوزۀ پزشکی، در کشورهای توسعه‌نیافته خسارت بیشتری به بار
می‌آورد. در سال 2009 رهبران اسلامی در نیجریه فتوایی صادر کردند مبنی بر
اینکه واکسن فلج اطفال توطئۀ آمریکا برای ابتر کردن مسلمانان است. فلج
دوباره به نیجریه بازگشت و زائران آن را به مکه و یمن بردند.
در ژانویه 2007 والدین 24000 کودک در پاکستان به پزشکان اجازه ندادند که
کودکانشان را واکسینه کنند. آنها آموزه‌های ضد علمی روحانیان پاکستانی را
باور کرده بودند و احساس می‌کردند دست‌های پشت پرده در صدد برآمده‌اند که
با این واکسن‌ها کلاه بزرگی بر سر آنها بگذارند!
تئوری توطئه، ایده‌ای غربی است. یعنی توطئه‌اندیشی در غرب پدید آمده است
و به قول داریوش شایگان، فیلسوف ایرانی، "توطئه" شکلِ سکولارِ "تقدیر"
است. اما توطئه‌اندیشی، نسخه‌های اسلامی هم دارد که مبدعان و مروجان آن
روحانیان غرب‌ستیزی هستند که اساسا آگاهی کمی هم دارند.
ماجرای واکسن فلج اطفال (و اوریون و سرخک) در نیجریه و پاکستان، ناشی از
باور به خرافات قرون وسطایی نبود. مردم پاکستان و نیجریه واکسن‌های
زندگی‌بخش را به این دلیل که طب مدرن را رد می‌کنند، پس نزدند؛ بلکه آنها
به نسخه‌های اسلامی تئوری توطئه باور داشتند؛ نسخه‌هایی که توسط روحانیان
پاکستانی و نیجریه‌ای صادر شده بود.
اصولا در کشورهای جهان سوم، ضد دانش مبتنی است بر نوعی دشمنی دیرینه
با نخبگان سیاسی و علمی و روشنفکران، که اکثرا در غرب تحصیل کرده‌اند یا
غربگرا هستند. به همین دلیل ضد دانش در این کشورها اندیشه‌های ضد آمریکایی و
ضد غربی را ترویج می‌کند. این وضع در کشورهای اسلامی شدیدتر از سایر
کشورهای جهان سوم است.
اما فراتر از کشورهای اسلامی، در سال 2003 یکی از ارشدترین کاردینال‌های
واتیکان به نام آلفونزو لوپز تروجیلو در پیامی اعلام کرد که ویروس ایدز به
راحتی از کاندوم‌های لاتکسی عبور می‌کند.
چنین ادعایی ظاهرا علمی است و آموزه‌های کلیسای کاتولیک در خصوص
غیراخلاقی بودن استفاده از کاندوم را تقویت می‌کند ولی نهایتا ادعایی
مرگ‌آور است؛ چراکه مردان و زنان مبتلا به ایدز را دعوت می‌کند که با
همسرانشان روابط جنسی محافظت نشده داشته باشند.
و یا رهبر کلیسای کاتولیک در موزامبیک در همین قرن بیست‌ویکم مدعی شد
کاندوم‌های ساخت اروپا به ویروس ایدز آلوده است و برخی از داروهای ضد
ویروس، که به آفریقا ارسال می‌شوند، برای "از بین بردن مردم آفریقا" تهیه
شده‌اند.
این مدعیات نه فقط ذاتا ضد دانش بودند، بلکه مرجع صادر کنندۀ آنها نیز
نهادی غیرعلمی بود. چنین مدعیاتی از سوی نهادهای علمی ذیصلاح و ذیربط مطرح
نمی‌شود اما مردمی که سواد و آگاهی کمتری دارند، به دلیل اعتمادشان به یک
مقام ارشد کلیسای کاتولیک، چنین مدعیاتی را می‌پذیرند و خواستار ارائۀ
شواهد و مدارک نمی‌شوند.
در واقع همان کاهش "استانداردهای اثبات حقیقت" در این جا نیز معضلی است
که با تولید ضد دانش به‌مثابه "آگاهی کاذب" این و آن را به کام مرگ یا
مصیبت می‌کشاند.
ضد دانش گاهی محصول دروغگویی است ولی معمولا اطلاعات کاذب و به‌اصطلاح
جفنگیاتی است برآمده از توطئه‌اندیشی، سودجویی نامشروع و یا میل به
خودنمایی و جلب توجه در محافل خانوادگی و مجامع عمومی.
کسانی که در کار تولید ضد دانش‌اند، فرضی اساسی در کارشان نهفته است و
آن اینکه، عده‌ای اندک‌شمار در جهان وجود دارند که از "حقایق" باخبرند ولی
این حقایق را از مردم مخفی کرده‌اند؛ بنابراین ما باید حقیقت را به اطلاع
مردم برسانیم.
همین که اطلاعاتی با کوبیدن بر طبل "افشاگری" مطرح می‌شود، انگار علتی
می‌شود که برخی افراد زودباور دربارۀ صحت و سقم این اطلاعات چندان فکر
نکنند و ادعای "افشاگری" را دال بر صحت "اطلاعات" ارائه شده از سوی گوینده
نیز بدانند.
مثلا در ژوئن 2007 یک سایت توطئه‌اندیش به نام "در جست‌وجوی حقیقت" این
دو ادعا را مطرح کرد: « ایدز کشتار جمعیِ ساختۀ دست پنتاگون است» و «یک
بازیگر از 1975 تا 1978 نقش پاپ پل ششم را بازی می‌کرد.»
از این دو ادعا، ادعای نخست قابلیت بیشتری برای فریب افکار عمومی دارد؛
چراکه ادعای بزرگ‌تری است و معطوف به یک اقدام مخوف و جنایتکارانه است،
ضمنا سرشتی هالیوودی نیز دارد.
بنابراین به نظر می‌رسد که ضد دانش تا حدی نیز میل به خواندن قصه‌ای با
جذابیت ویژه و سرگرم شدنِ توام با هیجان را در مخاطب ارضا می‌کند. اگرچه
رمان‌ها یا فیلم‌های جنایی و پلیسی جذاب بسیاری منتشر و تولید
می‌شوند، ولی همۀ مردم حوصلۀ رمان خواندن و فیلم دیدن ندارند. اگر هم حوصله
داشته باشند، می‌دانند که نهایتا دارند یک کتاب می‌خوانند یا یک فیلم
می‌بینند.
اما ضد دانش مدعی بیان حقیقت است. یعنی وقتی کسی می‌گوید ایدز ساختۀ
پنتاگون است، مدعی است که واقعیتی مخفی شده را به اطلاع مردم می‌رساند.
ضمنا این حقیقت جذاب را در چند جمله یا نهایتا در یک مقاله یا سخنرانی بیان
می‌کند و شنیدن یا خواندن حرفهای او زمان چندانی نمی‌برد.
او در واقع قصه‌ای جذاب و کوتاه و تکان‌دهنده برای مخاطبانش تعریف
می‌کند و انگار در ازای لذتی که به آنها بخشیده، از ارائۀ دلایل محکم و
متقنی که از بوتۀ نقد کارشناسان به سلامت برون آید، معاف می‌شود.
جهان واقعی پس از مدتی به دلایل گوناگون ممکن است جذابیت چندانی برای
بسیاری از مردم نداشته باشد؛ بنابراین ضد دانش می‌تواند این "جذابیت از دست
رفته" را با ارائۀ داستان‌های غالبا علمی و سیاسی و تاریخی برای مردم
"ملول از واقعیت" احیاء کند.
به همین دلیل ما در کنار دانش راستین، که اگر خطایی هم در کارش باشد،
"خطای روشمند" است، با "دانش جعلی" مواجه می‌شویم که در عصر اینترنت و
کسب‌وکارهای شخصی، سریعا تکثیر می‌شود و افکار عمومی را آلوده می‌کند.
ساختن انبوه ویدئوهای سرشار از اطلاعات غلط یا به شدت مشکوک و انتشار
آنها از طریق یوتیوب، گاه کسب‌وکاری پردرآمد است که دانش جعلی یا همان ضد
دانش را رواج می‌دهد.
اطلاعات گمراه کننده با تکیه بر اصل "آزادی بیان" منتشر می‌شوند و تا
کسی آدمی با اهمیت دونالد ترامپ نشده باشد، مدیران رسانه‌های اینترنتی به
راحتی مانع انتشار اطلاعات گمراه کننده از سوی او نمی‌شوند.
با این حال ضد دانش همچنین محصول نوعی فقر فکری یا کوته‌فکری است.
مدعیات نادرستِ یک کوته‌فکر را به راحتی می‌توان نقد کرد و پنبه‌شان را زد.
این کار فی‌نفسه دشوار نیست؛ اگرچه زمان‌بر و وقت‌گیر است و حوصله
می‌خواهد.
صرف وقت و حوصله در نقد گزاره‌ها و مدعیاتی که مصداق ضد دانش‌اند و مایۀ
گمراهی و خطااندیشی مردم می‌شوند، کاری است که یکایک دوستداران دانش و
حقیقت در عصر فراگیری اینترنت، ناگزیر از انجام آنند.
در آینده دربارۀ وجوه و ابعاد دیگری از پدیدۀ فراگیر و روزافزون "ضد دانش" خواهیم نوشت.
