شناخت لشکریان عقل و جهل در فرمایش امام صادق سلام الله علیه

معرفی

جنود عقل و جهل عنوان حدیثی اخلاقی و مفصل از امام صادق(ع) است که کلینی به عنوان اولین حدیث در کافی^[۱] و شیخ صدوق^[۲] در آثار حدیثی خود به نقل از سماعة بن مهران آن را آورده‌اند. در این حدیث امام صادق(ع) ضمن تشریح چگونگی آفرینش سپاهیان عقل و جهل، ۷۵ لشکر برای عقل و ۷۵ لشکر برای جهل بیان می‌کند که بسیاری از فضائل و رذائل اخلاقی را در برمی‌گیرد. امام در این حدیث از اصحابش می‌خواهد با شناخت جنود عقل و جهل مسیر هدایت را دریابند.

---

متن کامل و ترجمه حدیث جنود عقل و جنود جهل امام صادق علیه السلام در اصول کافی

 ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ‏
 قَالَ کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع وَ عِنْدَهُ جَمَاعَةٌ مِنْ مَوَالِیهِ فَجَرَى ذِکْرُ الْعَقْلِ وَ الْجَهْلِ

فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع :

اعْرِفُوا الْعَقْلَ وَ جُنْدَهُ وَ الْجَهْلَ وَ جُنْدَهُ تَهْتَدُوا

قَالَ سَمَاعَةُ

فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ لَا نَعْرِفُ إِلَّا مَا عَرَّفْتَنَا

فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع:

إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْعَقْلَ وَ هُوَ أَوَّلُ خَلْقٍ مِنَ الرُّوحَانِیِّینَ عَنْ یَمِینِ الْعَرْشِ مِنْ نُورِهِ فَقَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى خَلَقْتُکَ خَلْقاً عَظِیماً وَ کَرَّمْتُکَ عَلَى جَمِیعِ خَلْقِی قَالَ ثُمَّ خَلَقَ الْجَهْلَ مِنَ الْبَحْرِ الْأُجَاجِ ظُلْمَانِیّاً فَقَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَلَمْ یُقْبِلْ

فَقَالَ لَهُ اسْتَکْبَرْتَ فَلَعَنَهُ ثُمَّ جَعَلَ لِلْعَقْلِ خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ جُنْداً

فَلَمَّا رَأَى الْجَهْلُ مَا أَکْرَمَ اللَّهُ بِهِ الْعَقْلَ وَ مَا أَعْطَاهُ أَضْمَرَ لَهُ الْعَدَاوَةَ فَقَالَ الْجَهْلُ یَا رَبِّ هَذَا خَلْقٌ مِثْلِی خَلَقْتَهُ وَ کَرَّمْتَهُ وَ قَوَّیْتَهُ وَ أَنَا ضِدُّهُ وَ لَا قُوَّةَ لِی بِهِ فَأَعْطِنِی مِنَ الْجُنْدِ مِثْلَ مَا أَعْطَیْتَهُ

فَقَالَ نَعَمْ

فَإِنْ عَصَیْتَ بَعْدَ ذَلِکَ أَخْرَجْتُکَ وَ جُنْدَکَ مِنْ رَحْمَتِی

قَالَ قَدْ رَضِیتُ فَأَعْطَاهُ خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ جُنْداً فَکَانَ مِمَّا أَعْطَى الْعَقْلَ مِنَ الْخَمْسَةِ وَ السَّبْعِینَ

1- الْجُنْدَ الْخَیْرُ وَ هُوَ وَزِیرُ الْعَقْلِ وَ جَعَلَ ضِدَّهُ الشَّرَّ وَ هُوَ وَزِیرُ الْجَهْلِ

وَ الْإِیمَانُ وَ ضِدَّهُ الْکُفْرَ

وَ التَّصْدِیقُ وَ ضِدَّهُ الْجُحُودَ

وَ الرَّجَاءُ وَ ضِدَّهُ الْقُنُوطَ

وَ الْعَدْلُ وَ ضِدَّهُ الْجَوْرَ

وَ الرِّضَا وَ ضِدَّهُ السُّخْطَ

وَ الشُّکْرُ وَ ضِدَّهُ الْکُفْرَانَ

وَ الطَّمَعُ وَ ضِدَّهُ الْیَأْسَ

وَ التَّوَکُّلُ وَ ضِدَّهُ الْحِرْصَ

10- وَ الرَّأْفَةُ وَ ضِدَّهَا الْقَسْوَةَ

وَ الرَّحْمَةُ وَ ضِدَّهَا الْغَضَبَ

وَ الْعِلْمُ وَ ضِدَّهُ الْجَهْلَ

وَ الْفَهْمُ وَ ضِدَّهُ الْحُمْقَ

وَ الْعِفَّةُ وَ ضِدَّهَا التَّهَتُّکَ

وَ الزُّهْدُ وَ ضِدَّهُ الرَّغْبَةَ

وَ الرِّفْقُ وَ ضِدَّهُ الْخُرْقَ

وَ الرَّهْبَةُ وَ ضِدَّهُ الْجُرْأَةَ

وَ التَّوَاضُعُ وَ ضِدَّهُ الْکِبْرَ

وَ التُّؤَدَةُ وَ ضِدَّهَا التَّسَرُّعَ

20- وَ الْحِلْمُ وَ ضِدَّهَا السَّفَهَ

وَ الصَّمْتُ وَ ضِدَّهُ الْهَذَرَ

وَ الإِسْتِسْلَامُ وَ ضِدَّهُ الِاسْتِکْبَارَ

وَ التَّسْلِیمُ وَ ضِدَّهُ الشَّکَّ

وَ الصَّبْرُ وَ ضِدَّهُ الْجَزَعَ

وَ الصَّفْحُ وَ ضِدَّهُ الِانْتِقَامَ

وَ الْغِنَى وَ ضِدَّهُ الْفَقْرَ

وَ التَّذَکُّرُ وَ ضِدَّهُ السَّهْوَ

وَ الْحِفْظُ وَ ضِدَّهُ النِّسْیَانَ

وَ التَّعَطُّفُ وَ ضِدَّهُ الْقَطِیعَةَ

30- وَ الْقُنُوعُ وَ ضِدَّهُ الْحِرْصَ

وَ الْمُؤَاسَاةُ وَ ضِدَّهَا الْمَنْعَ

وَ الْمَوَدَّةُ وَ ضِدَّهَا الْعَدَاوَةَ

وَ الْوَفَاءُ وَ ضِدَّهُ الْغَدْرَ

وَ الطَّاعَةُ وَ ضِدَّهَا الْمَعْصِیَةَ

وَ الْخُضُوعُ وَ ضِدَّهُ التَّطَاوُلَ

وَ السَّلَامَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَلَاءَ

وَ الْحُبُّ وَ ضِدَّهُ الْبُغْضَ

وَ الصِّدْقُ وَ ضِدَّهُ الْکَذِبَ

وَ الْحَقُّ وَ ضِدَّهُ الْبَاطِلَ

40- وَ الْأَمَانَةُ وَ ضِدَّهَا الْخِیَانَةَ

وَ الْإِخْلَاصُ وَ ضِدَّهُ الشَّوْبَ

وَ الشَّهَامَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَلَادَةَ

وَ الْفَهْمُ وَ ضِدَّهُ الْغَبَاوَةَ

وَ الْمَعْرِفَةُ وَ ضِدَّهَا الْإِنْکَارَ

وَ الْمُدَارَاةُ وَ ضِدَّهَا الْمُکَاشَفَةَ

وَ سَلَامَةُ الْغَیْبِ وَ ضِدَّهَا الْمُمَاکَرَةَ

وَ الْکِتْمَانُ وَ ضِدَّهُ الْإِفْشَاءَ

وَ الصَّلَاةُ وَ ضِدَّهَا الْإِضَاعَةَ

وَ الصَّوْمُ وَ ضِدَّهُ الْإِفْطَارَ

50- وَ الْجِهَادُ وَ ضِدَّهُ النُّکُولَ

وَ الْحَجُّ وَ ضِدَّهُ نَبْذَ الْمِیثَاقِ

وَ صَوْنُ الْحَدِیثِ وَ ضِدَّهُ النَّمِیمَةَ

وَ بِرُّ الْوَالِدَیْنِ وَ ضِدَّهُ الْعُقُوقَ

وَ الْحَقِیقَةُ وَ ضِدَّهَا الرِّیَاءَ

وَ الْمَعْرُوفُ وَ ضِدَّهُ الْمُنْکَرَ

وَ السَّتْرُ وَ ضِدَّهُ التَّبَرُّجَ

وَ التَّقِیَّةُ وَ ضِدَّهَا الْإِذَاعَةَ

وَ الْإِنْصَافُ وَ ضِدَّهُ الْحَمِیَّةَ

وَ التَّهْیِئَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَغْیَ

60- وَ النَّظَافَةُ وَ ضِدَّهَا الْقَذَرَ

وَ الْحَیَاءُ وَ ضِدَّهَا الْجَلَعَ

وَ الْقَصْدُ وَ ضِدَّهُ الْعُدْوَانَ

وَ الرَّاحَةُ وَ ضِدَّهَا التَّعَبَ

وَ السُّهُولَةُ وَ ضِدَّهَا الصُّعُوبَةَ

وَ الْبَرَکَةُ وَ ضِدَّهَا الْمَحْقَ

وَ الْعَافِیَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَلَاءَ

وَ الْقَوَامُ وَ ضِدَّهُ الْمُکَاثَرَةَ

وَ الْحِکْمَةُ وَ ضِدَّهَا الْهَوَاءَ

وَ الْوَقَارُ وَ ضِدَّهُ الْخِفَّةَ

70- وَ السَّعَادَةُ وَ ضِدَّهَا الشَّقَاوَةَ

وَ التَّوْبَةُ وَ ضِدَّهَا الْإِصْرَارَ
وَ الِاسْتِغْفَارُ وَ ضِدَّهُ الِاغْتِرَارَ

وَ الْمُحَافَظَةُ وَ ضِدَّهَا التَّهَاوُنَ

وَ الدُّعَاءُ وَ ضِدَّهُ الِاسْتِنْکَافَ

وَ النَّشَاطُ وَ ضِدَّهُ الْکَسَلَ

وَ الْفَرَحُ وَ ضِدَّهُ الْحَزَنَ

وَ الْأُلْفَةُ وَ ضِدَّهَا الْفُرْقَةَ

78- وَ السَّخَاءُ وَ ضِدَّهُ الْبُخْلَ

فَلَا تَجْتَمِعُ هَذِهِ الْخِصَالُ کُلُّهَا مِنْ أَجْنَادِ الْعَقْلِ إِلَّا فِی نَبِیٍّ أَوْ وَصِیِّ نَبِیٍّ أَوْ مُؤْمِنٍ قَدِ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ وَ أَمَّا سَائِرُ ذَلِکَ مِنْ مَوَالِینَا فَإِنَّ أَحَدَهُمْ لَا یَخْلُو مِنْ أَنْ یَکُونَ فِیهِ بَعْضُ هَذِهِ الْجُنُودِ حَتَّى یَسْتَکْمِلَ وَ یَنْقَى مِنْ جُنُودِ الْجَهْلِ فَعِنْدَ ذَلِکَ یَکُونُ فِی الدَّرَجَةِ الْعُلْیَا مَعَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْأَوْصِیَاءِ وَ إِنَّمَا یُدْرَکُ ذَلِکَ بِمَعْرِفَةِ الْعَقْلِ وَ جُنُودِهِ وَ بِمُجَانَبَةِ الْجَهْلِ وَ جُنُودِهِ وَفَّقَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکُمْ لِطَاعَتِهِ وَ مَرْضَاتِه‏

 الکافی، ج‏1، ص: 21

---

سماعه گوید خدمت حضرت صادق علیه السّلام بودم و جمعى از دوستانش هم حضور داشتند که ذکر عقل و جهل بمیان آمد

حضرت فرمود:

عقل و لشکرش و جهل و لشکرش را بشناسید،

سماعه گوید من عرض کردم قربانت گردم غیر از آنچه شما بما فهمانیده ‏اید نمیدانیم.

حضرت فرمود خداى عز و جل عقل را از نور خویش و از طرف راست عرش آفرید و آن مخلوق اول از روحانیین است پس بدو فرمود پس رو او پس رفت سپس فرمود پیش آى پیش آمد

خداى تبارک و تعالى فرمود: ترا با عظمت آفریدم و بر تمام آفریدگانم شرافت بخشیدم

سپس جهل را تاریک و از دریاى شور و تلخ آفرید به او فرمود پس رو پس رفت فرمود پیش بیا پیش نیامد

فرمود: گردن‏کشى کردى؟

او را از رحمت خود دور ساخت

سپس براى عقل هفتاد و پنج لشکر قرار داد.

چون جهل مکرمت و عطاء خدا را نسبت به عقل دید دشمنى او را در دل گرفت و عرض کرد

پروردگارا این هم مخلوقى است مانند من.

او را آفریدى و گرامیش داشتى و تقویتش نمودى

من ضد او هستم و براو توانائى ندارم

آنچه از لشکر به او دادى بمن هم عطا کن

فرمود بلى میدهم ولى اگر بعد از آن نافرمانى کردى ترا و لشکر ترا از رحمت خود بیرون میکنم

عرض کرد خشنود شدم

پس هفتاد و پنج لشکر باو عطا کرد.

و هفتاد و پنج لشکرى که به عقل عنایت کرد 

(جنود عقل و جهل) بدین قرار است:

1- خیر و آن وزیر عقل است و ضد او را شر قرارداد، که آن وزیر جهل است؛

و ایمان و ضد آن کفر؛

و تصدیق حق و ضد آن انکار حق؛

و امیدوارى و ضد آن نومیدى؛

و دادگرى و ضد آن ستم؛

و خشنودى و ضد آن قهر و خشم؛

و سپاسگزارى و ضد آن ناسپاسى؛

و چشم داشت رحمت خدا و ضد آن یأس از رحمتش؛

و توکل و اعتماد بخدا و ضد آن حرص و آز؛

10- و نرم دلى و ضد آن سخت دلى؛

و مهربانى و ضد آن کینه‏ توزى؛

و دانش و فهم و ضد آن نادانى؛

و شعور و ضد آن حماقت؛

و پاکدامنى و ضد آن بى‏ باکى و رسوائى؛     

و پارسائى و ضد آن دنیاپرستى؛

و خوشرفتارى و ضد آن بدرفتارى؛

و پروا داشتن و ضد آن گستاخى؛

و تواضع و ضد آن کبر؛

و آرامى و ضد آن شتابزدگى؛

20- و حلم (گذشت) و ضد آن سفاهت؛

و خاموشى و ضد آن پرگوئى؛

و رام بودن و ضد آن گردنکشى؛

و تسلیم [حق شدن] و ضد آن شک کردن؛

و شکیبائى و ضد آن بیتابى؛

و چشم‏پوشى و ضد آن انتقام‏جوئى؛

و بى‏ نیازى و ضد آن فقر (نیازمندى)؛

و بیاد داشتن و ضد آن بى‏خبر بودن؛

و در خاطر نگه‏داشتن و ضد آن فراموشى؛

و مهرورزى و ضد آن دورى و کناره‏ گیرى؛

30- و قناعت و ضد آن حرص و آز؛

و مواسات و ضد آن منع؛

و دوستى و ضد آن دشمنى؛

و پیمان دارى و ضد آن پیمان‏ شکنى؛

و فرمانبرى [خدا] و ضد آن نافرمانى [خدا]؛

و خضوع (سرفرودى) و ضد آن بلندى جستن؛

و سلامت و ضد آن مبتلا بودن؛

و دوستى و ضد آن تنفر و انزجار؛

و راستگوئى و ضد آن دروغگوئى؛

و حق و درستى و ضد آن باطل و نادرستى؛

40- و امانت و ضد آن خیانت؛

و اخلاص (پاکدلى) و ضد آن ناپاکدلى؛

و شهامت (چالاکى) و ضد آن سستى؛

و فهم و ضد آن کودنى؛

و معرفت (شناسائى) و ضد آن انکار (ناشناسائى)؛

و مدارا و رازدارى و ضد آن راز فاش کردن؛

و یک روئى و ضد آن دغلى؛

و پرده‏ پوشى و ضد آن فاش کردن؛

و نمازگزاردن و ضد آن تباه کردن نماز؛

و روزه گرفتن و ضد آن روزه خوردن؛

50- و جهاد کردن و ضد آن فرار از جهاد؛

 و حج گزاردن و ضد آن پیمان حج شکستن

و سخن نگهدارى و ضد آن سخن چینى؛

و نیکى به پدر و مادر و ضد آن نافرمانى پدر و مادر؛

و با حقیقت بودن و ضد آن ریاکارى؛

و نیکى و شایستگى و ضد آن زشتى و ناشایستگى؛

و خودپوشى و ضد آن خود آرائى؛

و تقیه و ضد آن بى‏ پروائى؛

و انصاف و ضد آن جانبدارى باطل؛

و خودآرائى براى شوهر و ضد آن زنادادن؛

60- و نظافت و پاکیزگى و ضد آن پلیدى؛

و حیا و آزرم و ضد آن بى ‏حیائى؛

و میانه روى و ضد آن تجاوز از حد؛

و آسودگى و ضد آن خود را به رنج انداختن؛

و آسان‏گیرى و ضد آن سخت‏گیرى؛

و برکت داشتن و ضد آن بى‏ برکتى؛

و تندرستى و ضد آن گرفتارى؛

و اعتدال و ضد آن افزون‏ طلبى؛

و حکمت (موافقت با حق) و ضد آن پیروى از هوس؛

و سنگینى و متانت و ضد آن سبکى و جلفى؛

70- و سعادت (رستگاری) و ضد آن شقاوت؛

و توبه و ضد آن اصرار بر گناه؛

و طلب آمرزش و ضد آن بیهوده طمع بستن؛

و دقت و مراقبت و ضد آن سهل انگارى؛

و دعا کردن و ضد آن سرباز زدن؛

و خرمى و شادابى و ضد آن سستى و کسالت؛

و خوشدلى و ضد آن اندوهگینى؛

مأنوس شدن و ضد آن کناره گرفتن؛

78- و سخاوت و ضد آن بخیل بودن.

پس تمام این صفات که لشکریان عقلند جز در پیغمبری و جانشین او و مؤمنى که خدا دلش را به ایمان آزموده جمع نشود اما دوستان دیگر ما برخى از اینها را دارند تا تدریجاً همه را دریابند و از لشکریان جهل پاک شوند آنگاه با پیغمبران و اوصیاءشان در آن بالاترین درجه همراه شوند و همانا این جز با شناختن عقل و لشکریانش و دورى از جهل و لشکریانش بدست نیاید .

خدا ما و شما را بفرمانبرى و طلب رضایتش موفق دارد.

 اصول کافى-ترجمه مصطفوى، ج‏1، ص: 24

---

کتاب‌شناسی

حدیث جنود عقل و جهل توسط برخی از شارحان حدیث مورد بررسی و تبیین قرار گرفته است. که از مهم‌ترین آنها می‌توان به شرح ملاصدرا، شرح مولا صالح مازندرانی و شرح امام خمینی اشاره کرد.

• شرح اصول کافی: محمد صدرالدین شیرازی معروف به ملاصدرا در جلد اول کتاب شرح اصول کافی در حدود ۱۴۰ صفحه به تفصیل حدیث جنود عقل و جهل را شرح داده است.^[۴]
• شرح الکافی- الأصول و الروضة: مولا صالح مازندرانی در جلد اول کتاب شرح الکافی این حدیث را بررسی و تحقیق کرده است.^[۵]
• شرح حدیث جنود عقل و جهل: امام خمینی در این کتاب ضمن آوردن متن حدیث و ترجمه آن، برخی از این صفات (جنود) را تشریح کرده و مشتمل بر مباحثی در حوزه فلسفه اسلامی، عرفان و اخلاق است. این کتاب را مرکز تنظیم و نشر آثار امام خمینی در سال ۱۳۸۹ش در ۵۰۳ صفحه منتشر کرده است.^[۶]

8231305284